VỀ LÀNG

          Tôi, cho đến khi chớm vào cái tuổi bắt đầu chán sự xô bồ, chán cái chật hẹp, chán sự nhẵn mòn ký ức, thì nung nấu cái ý nghĩ sẽ về làng sống. Làng với mây trời tự do, với cá tôm tươi rói, với cỏ xanh nắng vàng, với chân chất với nguyên tơ, với rộng mở, với mênh mang, với lớp lang với quy củ...

          Nhưng té ra, không hẳn đã thế.

          Làng Việt nói chung, làng Tây Nguyên nói riêng, đang dần có những thay đổi rất nhiều, có sự chuyển dịch rất lớn, để phù hợp, để thích nghi, và cả để thỏa mãn cái thú bung phá, sự bung phá của ý thức, của phông văn hóa, của tiện ích trước mắt và của cả sự thiếu hiểu biết.

CHUYỆN VUI NGƯỜI NGHỆ Ở NƯỚC NGOÀI...

Có chuyến sang Đài Loan do con gái mời, tôi hăm hở thu xếp để đi. Là cái ngân hàng con gái tôi làm tổ chức hội nghị nhân viên xuất sắc, mỗi nước được chọn một người, và người ấy được... kèm một người nữa. Tôi được con gái chọn để đi kèm. Ông bạn nhà văn Phạm Đức Long thấy con trai nói thèm bánh đậu xanh nên gửi tôi 2 gói mang sang cho cháu. Cu con ông này đang làm việc ở Đài Loan. Tốt nghiệp đại học Bách Khoa ở Sài Gòn rồi, đi làm rồi, nhưng mày mò trên mạng thấy có xuất học bổng trên đại học ở Đài Loan, thế là ứng thí, và đậu, thế là sang học. Rồi tốt nghiệp, làm ở Đài Loan mấy năm thì được Google mời làm nhưng vẫn ở Đài Loan. Vấn đề là, ông Long là dân Nghệ, thằng cu cháu này tất nhiên là dân Nghệ. Nó vừa đưa vợ sang ở cùng, chắc chắn lại sẽ có một thế hệ Nghệ ở Đài Loan mang họ Phạm Quỳnh Lưu.

VỀ LÀNG ĂN TẾT

          Tôi vừa về thăm lại cái làng mà hồi nhỏ tôi gắn với nó lâu nhất. Sở dĩ phải nói thế bởi thế hệ tôi đa phần là phải lang thang sơ tán. Những người có hoàn cảnh như tôi nhiều lắm, ba quê Nam, mẹ quê Bắc, gặp nhau ở một tỉnh trung gian, lấy nhau sinh con đẻ cái, rồi cả gia đình cứ chu du trên xe đạp, sơ tán hết chỗ này tới chỗ khác. 2 nơi in đậm trong trí óc non nớt của tôi là cái làng Đa Giá quê ngoại ở Ninh Bình, sống ở đấy rất ít nhưng đầy ký ức. Và 2 là cái làng tôi đang nói đây, làng Phú Điền, Triệu Lộc, Hậu Lộc, Thanh Hóa, nơi có đền Bà Triệu nổi tiếng, giờ là di tích lịch sử cấp quốc gia.

DU LỊCH XANH TRONG CƠN LỐC TĂNG TRƯỞNG NÓNG

Du lịch bây giờ đang là xu hướng làm kinh tế sạch về nhiều nghĩa được cả thế giới ồ ạt ứng dụng, coi như một cách để thoát nghèo, để tăng trưởng kinh tế. Hầu như tất cả mọi sự phát triển, mọi sự đầu tư, mọi dự án, dù làm ở ngành nào, đầu tư vào gì thì đều gắn với du lịch. Các công trình lớn khi thiết kế người ta đều ưu tiên cho du lịch trước tiên. Ví dụ, để làm thủy điện, thay vì chỉ thủy điện với việc làm ra điện để bán (như ở Việt Nam lâu nay), thì Thái Lan thiết kế nó thành khu du lịch trước đã. Khi nhà máy thủy điện khánh thành thì đồng thời với nó là đón khách du lịch vào tham quan. Thuỷ điện Srinagarind thuộc tỉnh Kanchanaburi khách nườm nượp vào thăm đập, chụp ảnh búa xua rồi lại ra thác, lại chụp ảnh, rồi lăn ra bãi cỏ, rất rộng và đẹp, rồi mấy cái nấm giả vân vân... mà chả thấy thu vé gì. Ở Việt Nam cũng có vài nơi tổ chức cho khách du lịch tham quan, nhưng khi thiết kế chỉ là làm thủy điện, đến khi xong rồi thấy khách khoái tới xem thì... thành lập một ban du lịch, của nhà máy, tất nhiên. Nên nó hết sức nghiệp dư và luộm thuộm. Và bán vé, tất nhiên. Hết sức tủn mủn và tạm bợ, kiểu hàng xén chứ không mang tầm quốc gia như một thể thống nhất, dù Thái Lan nhất nhất là... tư nhân, trong khi du lịch chúng ta có sự chỉ đạo thống nhất từ trung ương tới địa phương.

VỀ QUÊ ĐỂ THẤY MÙA XUÂN RÕ NHẤT

          Tết Việt, về đâu chơi là thích nhất?

          Không ít người đặt ra câu hỏi ấy. Ngày xưa thì chỉ một cách trả lời duy nhất: Về quê.

          Giờ, thay đổi nhiều, nhiều người đặt kế hoạch ra nước ngoài, nhưng tuyệt đại bộ phận, vâng, tôi tin chắc thế, vẫn là tuyệt đại bộ phận, khẳng định là, tiếp tục về quê.

          Quê, ngày thường có thể thế này thế kia, có thể lam lũ lạc hậu, có thể nhếch nhác thiếu tiện nghi... dù giờ thay đổi nhiều lắm rồi, có sự thay đổi tích cực và cả thay đổi tiêu cực, thì tết về, nó vẫn là một bức tranh đầy màu sắc, không ở đâu có được. Bức tranh cả vật chất và tinh thần, cả tâm hồn và thực thể, cả hương cả vị cả thế cả tâm... 

HUẾ MIỀNG

          Mấy tháng nay, cả tỉnh Thừa Thiên Huế đang nổi lên một "sự nghiệp", phải gọi đúng là sự nghiệp, bởi nó rất lớn và mới, dù bản thân nó rất... cũ và cũng bình thường thôi, ấy là tất cả mọi người, nam phụ lão ấy, mọi ngành mọi nghề... đều xắn tay dọn rác. Không ai ngoài cuộc, từ học sinh sinh viên, công an bộ đội tới các mệ các ôn, chị em tiểu thương, các bác nông dân, từ trung tâm thành phố tới các làng xã xa xôi, từ vùng biển tới vùng núi.

CHỢ HOA, VÀ KHÔNG CHỈ CHỢ...

          Chả biết tự bao giờ, dân Việt ngoài ăn tết còn chơi tết. Cái món chơi tết này ngày càng lấn át ăn. Ngày xưa ăn là chủ yếu, nên cái câu "Ăn tết" nó vẫn sừng sững đến giờ. Đến giờ, tức là khi ăn đã lui xuống thứ yếu, sự chơi lên ngôi, nhưng người ta vẫn thói quen mà gọi, là ăn tết.

TIN NHẮN CẢ CHÙM

          Đều như vắt chanh, mỗi sáng cứ mở mắt bật điện thoại là tôi nhận được ít nhất 5 tin nhắn, là những clip, hình ảnh, link... được bạn phây chuyển tiếp. Có thời kỳ hàng vài chục tin nhắn như thế, tôi ý nhị nhắn lại: Xin cám ơn ạ, tôi sẽ biết chọn cái gì để xem ạ, không cần chăm sóc tôi kỹ thế ạ. Một số thì thôi, một số chặn tôi luôn, còn lại thì... tiếp tục.

          Lại còn cái nạn "gửi tin này cho 3 chục người, kể cả tôi", ơ thế mà cũng hàng ngàn người, là tôi tính khiêm tốn thế, miệt mài gửi mỗi ngày.

LÒNG VẢ BỤNG SUNG

          Cái câu "Lòng vả cũng như bụng sung" tôi nghe từ hồi còn nhỏ ở ngoài Bắc nhưng thật là, chả hiểu nó ra làm sao, bởi ngoài Bắc thời ấy rất hiếm quả vả. Chỉ nghĩ láng máng chắc nó giông giống nhau. Sau năm 75 về quê Huế thì mới tận tường quả vả, và thấy nó như một loại sung... to.

ĐIÊN VÌ ĐIÊN

          Mấy hôm nay tôi có một cái thú, nói ra thì có vẻ... tiểu nhân, bần tiện, tham lam... nhưng nó lại là một niềm vui rất lớn của tôi, ấy là đợi tiền thiên hạ về tài khoản của mình.

          Nó phải lê thê ra một chút. Ấy là cách trung tâm thành phố Pleiku chừng 6 cây số có một gia đình 2 vợ chồng và mấy đứa con. Họ cũng an lành như hàng nhiều triệu gia đình Việt Nam khác nếu như không đèo thêm một việc: Chứa chấp những người điên cả nước đổ về. Mà không ít, cách đây một tuần, tôi xuống, và con số là... 150 người.

PHANH NÓN

Bây giờ nói "phanh nón" chả ai hiểu nó là cái món gì? Nhưng đã từng, một thời nó rất hữu hiệu, rất có thế lực, rất hiệu quả...

Thời xưa ấy, trước 75 ấy, ở miền Bắc chừng... 90% di chuyển bằng... chân (đi bộ, hay được hài hước gọi là xe Căng Hải, tức hai cẳng, rất dễ nhầm với tên một loại xe đạp Trung Quốc), 10% xe đạp và... ô tô, nhưng là zin ba cầu (xe tải quốc doanh biển xanh và xe quân đội biển đỏ, hoàn toàn chưa có xe biển trắng). Các loại xe phổ biến hồi ấy là xe tải, của Liên Xô và Trung Quốc. Xe con có com măng ca, một loại nữa cũng hơi giống Com măng ca, ghế ngồi dọc, hình như của Ru Ma Ni và Trung Quốc. Xe xịn nhất của lãnh đạo cấp cao từ bộ trưởng trở lên là La đa của Nga, hình như chưa có máy lạnh, mà lúc nào cần lạnh tức là... quay cửa kính xuống.

NHỮNG MÓN BẮC KHÔNG THỂ QUÊN

Noel, xứ Bắc lạnh quắt tai. Hôm qua tôi bay từ xứ nóng Sài Gòn về xứ lạnh vừa vừa là Pleiku. Pleiku, mấy chục năm trước, những ngày này cũng lạnh tê tái. Đói ăn, mặc sơ sài lại càng lạnh. Nhưng lạnh gì thì lạnh, cứ đúng Noel là hết lạnh. Đêm Noel là đêm lạnh nhất, rồi hôm sau bắt đầu mùa nóng. Giờ thì ơn giời, nó đảo lộn hết, chả biết đâu mà lần. Có khi đêm nay lại mưa một cơn nữa cũng chả biết chừng...

CHUYỆN BẢN CHUYỆN BUÔN CHUYỆN PỜ LÂY VÀ... KU

          Anh bạn nhà văn rất thân vừa mail cho tôi cái truyện ngắn về Tây Nguyên, nhờ tôi một việc: đọc hộ, xem có chi tiết nào về Tây Nguyên sai thì... sửa hộ.

          Trong những chi tiết tôi lọc ra, có việc thay toàn bộ chữ "bản" thành "làng".

          Làng thì nó cũng là chữ của người Việt, chứ bà con không gọi thế, nhưng có vẻ nó chuẩn hơn bản.

ĐẶC SẢN... CHEN NGANG

          Lần đầu sang Đài Loan, đang đi bộ đến thăm cái tháp 101 nổi tiếng bên ấy, tôi chợt thấy một đám đông người rồng rắn ở một cái ngã sáu rất rộng. A gặp biểu tình rồi. Biểu tình bên các nước tư bản nó cũng như bên ta uống cà phê, uống trà buổi sáng vậy, chả có gì mà rộn. Tôi từng "chui" vào giữa bụng cuộc biểu tình bên Thái cái hồi mà biểu tình dữ dội nhất, thấy người ta hớn hở như ta đi... lễ hội cúc họa mi vậy, vậy nên nghĩ bụng, "xem" biểu tình ở Đài Loan cũng hay. Té ra không phải, mà họ đang... xếp hàng chờ đèn xanh để đi bộ qua đường.

CHUYỆN HỌ CỦA NGƯỜI TÂY NGUYÊN

          Đang có nhiều cách hiểu khác nhau về họ của người Tây Nguyên. Ví dụ ông Núp, ở thành phố Pleiku có tên đường "anh hùng Núp", thành phố Buôn Ma Thuột láng giềng cũng có tên Núp nhưng là đường "Đinh Núp". Hà Nội cũng vừa lấy ông Núp đặt tên đường, đường Đinh Núp. Vậy ông Núp họ là "Đinh" hay họ "Anh Hùng"?

NON THIÊNG

tăm tắp những sợi tơ hồng cây xoan già treo ngược

tím trái mùng tơi tím cả nụ cười

tay vê áo mắt nhìn xuôi ngõ

chiều rơi tiếng mõ gọi bò

TÊN ĐƯỜNG A LẾCH XĂNG ĐỜ RỐT, MỘT SỰ KHIÊN CƯỠNG ĐẦY... KHIÊN CƯỠNG

          Hồi học cấp 3, tôi có 3 năm học tiếng Trung, từ lớp 8 đến lớp 10, hồi ấy chúng tôi học hệ 10 năm. Thầy dạy tiếng Trung của chúng tôi, nguyên là cán bộ của đại sứ quán Việt Nam tại Trung Quốc, luôn luôn giải thích cho chúng tôi rằng, rất may mắn các em ạ, là nhờ mấy ông giáo sĩ Thừa sai ấy mà nước ta thoát khỏi chữ Hán. Ngay chữ Nôm của chúng ta, nói là của chúng ta, nhưng muốn biết chữ Nôm vẫn phải rành chữ Hán. Và ông kể người Trung Quốc khổ vì chính chữ của họ như thế nào, rằng ông Quách Mạt Nhược, tài thế, giỏi thế, số 1 Trung Quốc thế, mà nào có biết hết tiếng Trung đâu. Rồi ông lại nói người Trung Quốc khổ vì phải chế tạo cái đả tự cơ (Máy đánh chữ) như thế nào, rồi để sử dụng được nó cũng trần ai như thế nào? Vân vân và vân vân, thì chúng tôi biết thế, nghe thầy nói thì thấy chúng ta thật may mắn khi được học a bê xê, viết chữ như rất đông các nước khác trên thế giới chứ không phải vặn người đi viết thứ chữ mà ông AQ cũng từng méo hết tất cả các thứ trên người để khoanh vào bản án của mình trước khi ra pháp trường.

ĐỖ NGỌC THẠCH

          Một ngày nào đấy của những năm giữa thập kỷ 80 thế kỷ trước, tôi được sếp là ông Trịnh Kim Sung gọi lên phòng ông. Ông vừa đi Hà Nội họp về, hồi ấy đi về Hà Nội là việc hết sức khó khăn chứ không phải có thể sáng đi chiều về như bây giờ. Tôi lên ông bảo: Sắp tới tôi sẽ tách Tạp chí ra khỏi phòng văn nghệ. Tạp chí sẽ làm chức năng xuất bản tạp chí Văn Nghệ, xuất bản sách và quản lý nhà nước về xuất bản và báo chí. Trước mắt Hùng sang đấy, rồi sẽ có anh Đỗ Ngọc Thạch cùng vào làm với Hùng, "cấp" cho một nhân viên đánh máy nữa.

NUÔI CON THỜI... CON VÀNG CON BẠC

Tôi vẫn nhớ mãi cái thời lũ chúng tôi đang láu tháu lớn, đi sơn tán. Mình đã khổ, nhưng trẻ con nông thôn còn khổ hơn nhiều. Cơm không đủ no, áo không đủ ấm. Nhưng lạ là, đứa nào đứa nấy cứ như củ khoai củ sắn mà lớn.

Đa phần là nhai rồi mớm cơm cho con/ cháu/ em. Thường thì mẹ nhai cơm cho con. Chả biết ai tuyên truyền nhưng hồi ấy có hẳn thuyết là, nhai cơm cho con tốt hơn vì mẹ truyền được... tình yêu cho con. Nhà nào mẹ bận thì bà nhai cho cháu. Mà bà thời ấy đa phần là nhai trầu. Nhổ toẹt cái bã trầu ra, với cái gáo nước múc một gáo từ lu/ chum, súc miệng òng ọc phát rồi... nhai. Bà bận nữa thì chị nhai. Con chị cõng con em như con mèo con tha con chuột lớn, tay cầm bát cơm, nó tha em đi khắp xóm để nhai và bón. Thậm chí cả nhà bận thì thấy ai đấy đang rỗi, đưa bát cơm nhờ nhai luôn.

NGƠ NGÁC TÂY NGUYÊN

Nhà cháu, trong cơn hứng, giữa buổi sáng nay, ngừng tay giữa một việc khác, ngẩng lên, chợt thấy những cánh rừng lòa nhòa, những ngôi làng xiêu vẹo, những dáng người thân quen... thế là viết bài này, trong đúng 30 phút...
--------------