UNG THƯ VÀ... THAN TRE

Ngày xưa, ánh sáng văn minh thập thõm, dân ta coi phong lao cổ lại là 4 bệnh tứ chứng nan y, giờ 3 thứ đã chữa hoặc kiềm chế được, còn món cuối cùng, lại, tức ung thư (theo cách hiểu thông thường, bởi có giả thiết lại là hủi, phong lao cổ lại là điên, lao, cổ trướng và hủi chứ không phải là hủi, lao, cổ trướng và ung thư), vẫn đang đầu hàng. Mà lạ, càng văn minh thì có vẻ cái bệnh ung thư này càng nhiều. Người đời bảo: Bệnh từ miệng. Là người ta hay nói mấy ông ung thư là do hút thuốc, uống rượu nhiều, hoặc là do ăn uống tạp nham. Ông sếp tôi, một người hết sức hiền lành tốt bụng, không thuốc lá mà cũng chả rượu. Chớm vượt tuổi sáu mươi mấy tháng là phát ung thư. Cầm cự được năm thì đi. Và nhiều bà nhiều cô, có thuốc có rượu đâu. Thêm nữa, giờ đang rầm rộ phong trào thực phẩm sạch, cái gì cũng sạch, cũng tự mình làm, mái nhà thành vườn rau, nhà tắm thành chỗ nuôi gà, sạch đến thế, vậy bệnh từ đâu?

ĐIỀU CÒN LẠI CỦA SÁCH

           Mấy ngày diễn ra hội sách Gia Lai ở đường anh hùng Núp, hầu như hôm nào tôi cũng có mặt. Ngoài là thành viên của ban tổ chức thì tôi có cái thú riêng của một người viết, đã có hơn mười đầu sách, là ngắm người đi dạo sách, ngắm sách, mua sách và bàn luận về sách.

           Và tôi đã đi từ bất ngờ này tới bất ngờ khác.

ẤU THƠ À ẤU THƠ ƠI

           Hôm kia tự nhiên chúng tôi, 5 thằng 5 quê, ngồi ăn sáng và... cãi nhau, xung quanh món cháo huyền thoại xứ Vinh. Ai cũng công nhận cháo lươn Vinh là số một rồi. Mà cũng chả cần tả, chỉ cần nói thế thì ai cũng hình dung ra tô cháo lươn Vinh nó ra làm sao. Đến mức có lần tôi đi Hà Nội bằng tàu, với một gã bạn, gã này cứ thắc thỏm qua Vinh có ăn cháo kịp không? Nửa đêm tàu đến ga Vinh, hai thằng bay xuống, ăn xong còn kịp đi dạo một lúc tàu mới chạy. Vấn đề là gã bạn cứ luôn mồm: Cháo ở ga tàu mà còn thế thì trong quán thứ thiệt nó phải như thế nào?

VỀ MỘT TRỤC DU LỊCH TÂM LINH Ở PLEIKU

           Một cô bạn người Việt định cư ở Úc gửi cho tôi một list “yêu cầu” được bố trí đi thăm khi về Việt Nam và ghé Pleiku: Chiêm bái chùa Minh Thành và Bửu Minh. Tôi ngạc nhiên hỏi lại, sao lại biết 2 chùa ấy, cô thả icon mặt cười trên messenger: Chùa Minh Thành và Bửu Minh thì cả thế giới biết.

           Và té ra Gia Lai nói chung, Pleiku nói riêng có một hệ thống chùa khá nhiều và nổi tiếng, không chỉ người trong tỉnh, trong nước mà cả nước ngoài đều biết. Trong đấy tất nhiên chùa Minh Thành không thể không được nhắc, bởi hiện tại nó đang là ngôi chùa lớn nhất Tây Nguyên.

GIA LAI CÀ KÊ 15

Mình nhớ cái lần mình đeo ba lô lơ ngơ xuống bến xe Pleiku để vào Ty Văn hóa nhận công tác hồi cuối năm 1981. Bến xe rợp cây cổ thụ, xe khách ẩn mình dưới các tán cây ấy. Nắng xiên lỗ đỗ xuống nền đất, những cái quán ẩn mình dưới các gốc cây. Chiều buồn như rượu đổ trong lòng cái thằng tôi khi 1 thân 1 mình xung phong lên đây, nhưng lại tạo cảm giác thân thiện đến kỳ lạ. Tôi xốc ba lô đi theo 1 cô gái vào phố, con dốc Hùng Vương Phù Đổng nhấp nhô theo mái tóc xõa gió của người con gái Pleiku lần đầu tiên tôi gặp mà hoàn toàn không dám nhìn xem má có hồng không vì tôi chỉ lặng lẽ đi sau...

CHUYỆN LÀNG VOI NHƠN HÒA

           Đúng ra chính xác phải là “Từng có làng voi Nhơn Hòa”.

           Cứ nghe là Tây Nguyên xứ voi, nhưng thực ra, tìm hiểu kỹ, chỉ có ba làng (vùng) voi nổi tiếng thôi, là buôn Đôn (Đăk Lăk), một làng ở huyện Lăk và Nhơn Hòa (Gia Lai). Trước đấy từng nghe An Khê là nơi luyện voi của nghĩa quân Tây Sơn, nhưng cũng chỉ là... nghe nói vì bây giờ dấu tích hầu như không còn, từ bãi luyện voi cho đến xương cốt voi...

NHỮNG NGÃ BA NGÃ TƯ NHƯNG KHÔNG CÓ... CỘT ĐÈN*

           Thường thì các ngã ba, ngã tư hay trở thành những vị trí nổi tiếng, là cái nôi của văn minh loài người. Chưa đến mức như thế, nhưng Gia Lai cũng có những ngã ba ngã tư đáng nhớ, ghi vào ký ức nhiều người, một thời.

           Thời mới lên Pleiku nhận công tác, tôi được dặn là mỗi buổi chiều không được đi quá... ngã ba Hoa Lư, ra phía ngoài ấy là nguy hiểm. Phòng tôi làm việc cách ngã ba Hoa Lư chừng... 50 bước chân.

“KHOẢNG TRỜI LÁ THÔNG”...

           Không nhiều thành phố trên nước ta có thông cổ thụ.

           Pleiku và một số huyện của tỉnh Gia Lai đã từng và đang có rất nhiều thông, để cho nhắc đến Pleiku là người ta nghĩ ngay tới thông.

           Pleiku một thời thông cổ thụ trở thành đặc trưng của phố.

TỪ CÔ ĐỠ THÔN BẢN ĐẾN... THUẬN TỰ NHIÊN

           Tây Nguyên những năm 70 và 80 của thế kỷ trước, trong các báo cáo của chính quyền các cấp thường xuyên thấy có 2 nhiệm vụ nổi lên, là tuyên truyền để nhân dân bỏ tục chôn chung và vào rừng đẻ.

           Hàng tháng, hàng năm các báo cáo đều có mục đã giảm được bao nhiêu, có những vụ nào xảy ra gây hậu quả.

           Chôn chung thì hậu quả còn... từ từ chứ tự mình vào rừng đẻ thì hậu quả nhãn tiền, có điều hồi ấy chưa có mạng thông tin như bây giờ nên ai mần nấy chịu, ít người biết.

THẦY CÔ XỨ THANH CỦA TÔI

           Cô giáo đầu tiên của đời tôi là cô Hào, dạy tôi mẫu giáo. Hồi ấy mẹ tôi làm ở liên hiệp công đoàn tỉnh Thanh Hóa, mà các cơ quan thời ấy đều có nhà trẻ và mẫu giáo, tự cung tự cấp mà.

Khoe tí là từ hồi ấy tôi đã có thể đọc được các chữ cái trên khẩu hiệu trên tường và tít báo Nhân dân. Mẹ tôi coi chuyện ấy cũng là thường nên chả lấy gì làm sung sướng chứ như giờ có khi tôi thành... thần đồng mất. Cô Hào không phải là giáo viên chuyên nghiệp, chẳng qua là cô biết múa hát nên cơ quan giao cho cô giữ và dạy các cháu. Hồi ấy tôi thấy cô Hào của tôi là đẹp nhất, thi thoảng chửi nhau với bọn lớp khác, chúng lôi cô Hào của tôi ra chửi là tôi tức lắm. Ngay thằng em tôi, bé tí đang còn nói ngọng nhưng tức tôi điều gì là nó lôi "gào gào" ra chửi.

DU LỊCH TRÊN ĐƯỜNG, TẠI SAO KHÔNG?...

           Hình như dân du lịch chuyên nghiệp gọi đấy là “phượt”. Tôi vừa có một chuyến “phượt” trên mấy cung đường Gia Lai, và chợt nghĩ, tại sao lại không nhỉ, khi mà đi trên những con đường ngày, ngắm nghía, thăm thú, hiểu về nó, cũng là một cách du lịch vậy.

NHỮNG NGƯỜI ĐÀN BÀ XỨ CÁT

           Quê tôi là xứ cát.

           Mà tất cả các làng ven biển miền Trung đều là xứ cát. Cát trắng xóa, cát miên man, cát dằng dặc nối làng này sang làng khác, tỉnh này sang tỉnh khác. Cát trắng phau trong mắt, trong giấc ngủ và cả những cơn mơ.

           Tôi nhìn thấy cát nhiều và dầy đặc đến như thế là khi lần đầu tiên ngồi ô tô từ Vinh vào Huế đầu năm 1976. Trước đấy là tàu hỏa đến Vinh thấy xanh mướt dù chiến tranh vừa kết thúc, những hố bom nối tiếp hố bom. Hố bom như bát úp trên đồng, loang loáng qua cửa sổ đoàn tàu chợ. Nhưng vẫn thấy màu xanh, kể cả trên miệng hố bom.

CHUYỆN VUI HẬU TÁM THÁNG BA

           Hôm nay, ra ngoài đường, đã hết những cô những chị những bé bán hoa. Nghe nói hoa thừa nhiều lắm. Bán hoa nghiệp dư, tức là cứ đến “ngày” là đi mua về bán, là cuộc chơi năm ăn năm thua.

           Tết người ta mua nhiều hoa thế nhưng cũng không có cảnh mọi người mua hoa mang ra đường bán. Phần lớn là hoa chỉ bán ở chợ, ở các shop, và do những người bán hoa chuyên nghiệp, hoặc là chủ vườn bán.

           Các “ngày” kỷ niệm thì lại khác. Hoa ngập phố phường, chắc phải có lãi thì người ta mới bán chứ nếu lỗ thì chỉ một lần bán là thôi, cạch đến già.

QUÀ TỪ SÔNG BA

           Trưa qua, mùng 5 tết, tự nhiên Thái Thanh Bình, bí thư thị xã Ayun Pa gọi, tưởng ông này đang trên Pleiku gọi nhậu vì tuy làm bí thư Ayun Pa nhưng nhà ông này ở Pleiku, nhưng không, y bảo, em đang dưới làng, thấy bà con đang đánh cá sông Ba, em mua một ít gửi anh ăn... sau tết cho đỡ ngán.

           Sông Ba là con sông chảy ngược bắt nguồn từ mấy huyện của tỉnh Kon Tum rồi xuôi thị xã An Khê, lại ngược qua Ayun Pa rồi lại đổ ra sông Đà Rằng ở Phú Yên. Lạ là, mỗi khúc lại có một loại cá khác nhau sinh sống, trở thành đặc sản của đoạn sông ấy. Nếu ở An Khê có cá đá, gọi là cá đá sông Ba để phân biệt với loại cá đá khác, kho tiêu ăn thôi rồi, thì đoạn qua Ayun Pa lại có loại cá chốt và cá phá nổi tiếng. Cá phá có con to đến vài chục cân, cá chốt thì nhỏ hơn, con to bằng cán dao, to nhất chừng kí lô, con nhỏ chừng ngón chân cái. 

           Hôm ấy Bình gửi cho tôi cá chốt.

LÀNG VÀ CHIÊNG

           Theo thông tin trên các báo chính thống thì tháng 5/ 2018 này Gia Lai sẽ lại tổ chức Festival văn hóa cồng chiêng. Nhẩm, thì té ra mình cũng đã có đến gần 40 năm gắn bó với chiêng, với buôn làng, và cũng có nhiều điều học được từ chiêng...

           Cú thưởng thức chiêng đầu tiên của tôi là khoảng cuối tháng 11 năm 1981, tại cái sân sau của Ty Văn hóa Thông tin Gia Lai Kon Tum ở đường Trần Hưng Đạo.

HUẾ... RUỐC

           Phải sau năm 1975 thì tôi mới biết trên đời còn một loại mắm, là mắm ruốc.

           Trước đấy, ngày còn ở Thanh Hóa và một số tỉnh phía Bắc, tôi chỉ biết món mắm tôm danh bất hư truyền mà hầu như nhà nào cũng phải có một vò, bởi nó là món nêm cho gần như tất cả các món ăn. Đói và thèm mỡ, anh em tôi hay gạ mẹ xào rau muống. Bởi nếu xào rau muống thì tức là mẹ sẽ lôi cái lọ đựng mỡ giấu rất kỹ trong gạc măng giê ra, thò đũa nhúng vào một cái rồi rút ra ngay. Đấy là mỡ để xào. Gần chín thì mẹ lại lấy cái cặp lồng, trong ấy là những miếng tóp mỡ thần thánh, nỗi mơ ước của anh em tôi, nhặt mấy miếng thả vào chảo rau xào. Tất nhiên chỉ chúng tôi được quyền xơi những miếng tóp mỡ xào rau luôn ngùn ngụt trong giấc mơ của chúng tôi ấy. Nhưng năm thì mười họa mẹ mới hào phóng xào rau, còn phần lớn khi chúng tôi gạ xào rau, mẹ bảo: xào mắm tôm. Thế tức là sẽ có món rau muống nấu canh. Thức nêm là mắm tôm, loại cũng làm từ con tép biển nhưng muối sao đấy nó chỉ ra màu đen, xứ Thanh là nơi nổi tiếng với mắm tôm đen. Nghe nói tất cả các quán thịt chó nếu không thửa được đúng mắm tôm Thanh Hóa thì khách vào sẽ ra ngay. Món canh rau muống nấu mắm tôm đã theo sát sạt tuổi thơ của anh em tôi, ám vào cả giấc ngủ, cả những ước mơ viển vông thời còn viển vông được.

MÙA PƠ LANG

           Năm nay nhuận, Pơ lang nở sớm.

           Trong tết tôi chạy về Ayun Pa chúc tết, qua đoạn H’bông, Chư Sê, chợt sững lại bởi một cây Pơ lang đỏ rực bên đường.

           Ở Gia Lai có 2 cây Pơ lang nổi tiếng. Chả phải vì nó đẹp hơn các cây khác, cũng chả phải nó linh thiêng gì, đơn giản là bởi, nó đứng ngay bên đường. Cây Pơ lang thứ 2 to hơn cây ở H’bông, ngay đầu thành phố Pleiku hướng lên Kon Tum. Chỗ ấy, con đường 14 lượn một cú rất đẹp nên có người tán: Lẽ ra con đường chạy thẳng kia, và như thế thì hoặc là cây Pơ lang sẽ bị ủi đi, hoặc là con đường sẽ cách xa cây ấy khiến cho chả ai thấy được nó khi ngồi trên xe. Người thiết kế vì yêu cây đã vạch một cú lượn, và thế là ai đã đi qua con đường 14 nối Kon Tum với Pleiku đều có thể ngắm cây hoa sẽ nở rực vào tháng 3 này. Hôm qua tôi cũng chạy qua đây thì thấy hoa của cây này nở chưa đều bằng cây H’bông.

TẾT ĐẦU TIÊN Ở TÂY NGUYÊN

Cuối tháng 11 năm 1981 tôi đeo ba lô lên nhận công tác tại Ty Văn hóa Thông tin Gia Lai - Kon Tum. Nói ngay là tôi xung phong lên dù trước đó chưa hình dung Gia Lai Kon Tum là đâu, chỉ bởi là mấy thằng cùng lớp chơi với nhau, rủ nhau đi đâu đó mà có thể tiếp tục chơi với nhau như thời sinh viên, tôi là thằng đề xuất đi Gia Lai Kon Tum vì thích bài hát, hồi ấy còn bị cấm, “Còn chút gì để nhớ” với cái hình ảnh lãng mạn “Em Pleiku má đỏ môi hồng/ ở đây buổi chiều quanh năm mùa đông”. Và cũng bởi, mở bản đồ ra, thấy trong mấy tỉnh Tây Nguyên thì Pleiku gần Huế nhất. Cuối cùng, còn mỗi tôi cầm tấm bằng đại học lên Pleiku, bọn kia tụt lại hết.

TÂY NGUYÊN DẶM DÀI…

Cứ mịt mù đi như thế, chừng 10 giờ đêm thì đến bến xe Pleiku. Tôi nhoài người ra cửa sổ. Ơ kìa, có điện, tôi reo thầm trong bụng. Bến xe nằm trong um tùm cây cổ thụ nên vài cái bóng điện 220 nhưng hiệu điện thế chỉ 110 đỏ quạch chả đủ để tôi hình dung nó ra làm sao. Lại chui vào một cái phòng trọ tồi tàn ngay cổng bến xe. Từ khi lên xe ở Huế, đây là đêm thứ 3 tôi ngủ nhà trọ. Đêm thứ nhất là ở bến xe Đà Nẵng. Đêm thứ 2 bến xe Quy Nhơn, và đêm thứ 3 là ở đây, nơi tôi sẽ nhận công tác vào ngày mai. Nhìn xuôi xuống dốc Hội Phú vào trung tâm Pleiku theo tay chỉ của một chị buôn chuyến khi tôi hỏi Pleiku chỗ nào, tôi thấy một màn đen thăm thẳm, thi thoảng vài bóng điện nhạt nhòa bị sương phủ, trông như những ngôi làng sau chiến tranh tôi đọc trong tiểu thuyết nước ngoài từ thời còn học phổ thông.

----------------

TIẾNG GỌI TỪ AN KHÊ

           Trên trục đường 19 nối giữa Bình Định và Gia Lai, có một vùng đất rất đẹp, từ một xóm nhỏ bên đường, tiến lên thị trấn, giờ là một thị xã trù phú, nằm kẹp giữa 2 con đèo nổi tiếng, đèo An Khê và đèo Mang Yang, là thị xã An Khê. Có người ví hai con đèo như 2 đầu võng, An Khê như chiếc võng mắc giữa 2 đèo ấy.