NGƯỜI NGHỆ VỀ XỨ NGHỆ

           Cũng không phải dền dứ gì nhiều, chuyến về Nghệ của 3 anh em chúng tôi được “quyết” trong một cuộc cà phê sáng ở vỉa hè Pleiku.

           Phải nói ngay rằng, Nghệ là xứ có số dân đi tứ xứ có lẽ là đông nhất nước. Họ có mặt ở khắp nơi trong nước đã đành, trên khắp thế giới, chân trời góc bể, đâu cũng có họ. Mà “Nghệ nhân” thì lại có tính liên kết rất cao, đi đâu là kết đồng hương ở đấy, rồi thì là về nhà, về quê đưa bà con anh em tới nơi lập nghiệp, tạo thành những cụm “Nghệ gia” ở... khắp thế giới, nên cái sự chúng tôi về Nghệ, nó chả có ý nghĩa gì khi mà số người Nghệ đi đi về về hàng ngày nó là cả vạn lượt.

VẪN CHUYỆN “TRẠI PHƯỚC ĐIÊN”

           Sau khi bài báo “Chuyện trại Phước điên” của tôi phát hành thì có... 2 phe ý kiến. Một là, cũng vẫn công nhận anh chị Phước Hạt là hết sức tốt, là Bồ tát giữa đời này, nhưng cho rằng anh chị này đã phạm sai lầm nghiêm trọng, ấy là không biết chữa bệnh mà dám chữa bệnh, không có chức năng chữa bệnh mà dám nhận bệnh, và chỉ dùng tình thương kiểu... nhốt thì không thể khỏi bệnh. Và, vụ cháu Hồng Lanh là một dẫn chứng. 2 nhà tài trợ đã từ Đà Nẵng ra nhà cháu, thì chứng kiến cháu... khỏe. Để đưa cháu ra khỏi trại, hôm ấy ngay ở trại Phước điên chúng tôi đã liên tục gọi về nhà cháu theo số điện thoại cháu đọc vanh vách, và 3 ngày sau thì em trai cháu lên đón cháu về. Các nhà tài trợ tốt bụng đã liên hệ bác sĩ cho cháu, tài trợ và làm đầu mối nhận tài trợ cho cháu, mua sắm trang thiết bị thiết yếu cho cháu, xin việc cho em trai cháu... và họ đã chứng kiến cháu đạp xe đi chợ. Nếu không có chuyến đi ấy của chúng tôi, có khi giờ này cháu cũng vẫn đang còn bị nhốt.

XUYẾN CHI MÙA GIÓ

           Nghe nói nhà văn Dương Thu Hương là người đặt cho loại hoa này là xuyến chi. Trước đấy, có thể nó tên là cúc dại, cũng có thể nó vô danh. Cũng như dã quỳ, trước đấy nó hay được gọi là hoa quỳ, là quỳ dại. Tôi là một trong những người miệt mài mấy chục năm nay, gọi nó trong tất cả các bài viết của mình là dã quỳ. Kiên định đến khi dã quỳ là... dã quỳ.

MIỀN HOA TRẮNG

Nhà thơ Vân Long, ngay lần đầu tiên lên Pleiku, khi ấy đã... 70 tuổi, tôi và thi sĩ Vân Đình Hùng mời ông đi uống cà phê rồi... tiện thể tạt vào một vườn cà phê. Chả cứ ông, mà ngay cả tôi, cũng cứ ngẩn tò te ra. Cả một vườn cà phê trắng ngát, trắng ngào ngạt, trắng tin khiết, trắng đến... đau đớn, đến vô ngôn.

           Nói luôn, như rất nhiều thi nhân xứ Bắc khác, ông không uống đều cà phê, mà uống trà. Hôm ấy, ông cứ cầm cái lý xoay xoay, mãi không uống. Tôi nghĩ ông không nghiện, không khoái món này, nên cũng không nài, cứ kệ ông với cái ly trên tay. Có khi đấy cũng là một cách thưởng thức cà phê. Đến lúc ngẩn ngơ trong vườn cà phê trắng muốt hoa kia, ông thốt lên: Cả đời uống cà phê đen/ mới hay hồn hoa trắng. Tôi giật mình với liên tưởng thần tài của nhà thơ đàn anh, và câu này sau đấy là câu mở đầu bài thơ của ông.

CHUYỆN “TRẠI PHƯỚC ĐIÊN”

           Từ một tin nhắn trên mạng, tôi nhập vào đoàn anh em Đà Nẵng lên thăm “trại người điên” của vợ chồng anh Phước chị Hạt ở cách trung tâm thành phố Pleiku chừng 7 km.

           Đã đến vài lần, nhưng mỗi lần đến là một lần bất ngờ. Lần này cũng vậy.

           VẠN SỰ KHỞI ĐẦU... ĐIÊN.

           Hai vợ chồng nghèo, ở ngoại ô thành phố. Vợ ở nhà nội trợ, làm vườn, chăm con. Chồng có cái xe tải chở thuê, năm thì mười họa có ai gọi thì chạy không thì ở nhà cùng làm vườn với vợ. Nhà của anh Phước chị Hạt là tiêu biểu cho một căn nhà ở Pleiku: Từ đường lớn vào dốc sâu và khúc khuỷu. Nhà tôn ở giữa vườn. Vườn là cà phê, mùa khô bụi mù. Mùa mưa trơn trượt, thập thõm. Thời còn khổ, nước máy không có còn khổ nữa, phải đào giếng, sâu hoăm hoắm mấy chục mét. Một hôm “đẹp trời”, chồng, anh Phước ấy, đi chở hàng, cứ thấy một ông lẩn quẩn ở đầu xe. Ban đầu cũng ngại, nhưng lại cứ băn khoăn, bèn nhảy xuống hỏi. Hỏi gì cũng cười, mặt cứ ngơ ngơ... hỏi xung quanh, mới biết ông này điên, quanh quẩn ở đây mấy hôm rồi, chả ai nhận. Thế lên xe về nhà tui nhé. Cười cười. OK thế tức là đồng ý. Bốc lên xe chở về nhà. Vợ thất kinh. Nhà đã khổ rồi, chứa thêm ông điên nữa mà chết à?

NHỚ ANH TẠO

Bài này nhà cháu viết cho báo Gia Lai hôm anh Nguyễn Trọng Tạo mất, hôm nay 49 ngày anh, xin đưa lại với sự tiếc thương một người anh từng "cộng cảm"...

 

           Tôi được chơi với anh Nguyễn Trọng Tạo cũng khoảng... 40 năm rồi. Trước đấy thì “văn kỳ thanh bất kiến kỳ hình” khi anh ở Hà Nội rồi Nghệ An mà tôi thì ở Huế. Đến khi tôi lên Pleiku và anh về Huế sống thì chúng tôi mới gặp nhau. Anh là người viết giới thiệu tập thơ đầu tiên của tôi, tập “Bến đợi” xuất bản năm 1992 khi mà liên lạc chưa như bây giờ, tôi viết thư cho anh và anh lại viết rồi gửi bưu điện lên cho tôi.

CHIÊNG CỦA MỘT THỜI

           Là tôi nhớ cái thời trai trẻ của mình, thời mà mỗi chuyến đi xuống làng là một hăm hở, một háo hức. Thời mà trong ba lô luôn có võng và đồ dùng đủ cho ít nhất một tuần lang thang... Thời ấy, chiêng là tự nguyện, tự giác, là nghi lễ, là thiêng liêng, là tài sản là linh hồn...

GỎI LÁ QUỲNH HỘI

           Nói ngay thế này, nó là một món lai, pha trộn giữa hai ba phong cách, nhưng hiện tại nó đang được nhà hàng “Nhà tôi” của ông Quỳnh Hội phô diễn khá bắt mắt và bắt... miệng nên tôi tạm gọi nó như thế để dễ xưng danh.

           Quê ngoại tôi ở Ninh Bình, nơi làm món gỏi cá nổi tiếng. Và ông cậu tôi thì lại là một tay thuộc loại... quật khởi cho 2 món là tiết canh dê và gỏi cá. Giờ nhiều người có vẻ “ngại” mấy thứ sống sít này. Ừ tiết canh thì thôi, chứ cá sống thì... Nhật Bản là quốc yến đấy, huống gì gỏi cá Việt Nam thực ra nó đã chín rồi.

LUỒN RỪNG CÚNG... CÂY

           Bí thư huyện ủy huyện Ia Grai, Gia Lai nhắn: Mai có cuộc bà con cúng rừng, anh có rỗi em mời đi dự với dân làng. Tất nhiên là tôi hăm hở nhận lời dẫu “mai” là ngày cúng ông Công ông Táo đấy. Bao nhiêu năm ở Tây Nguyên, tiếng là có hiểu biết chút chút văn hóa Tây Nguyên nhưng đã tận thấy cuộc cúng rừng nào đâu, dù đã dự hội thảo về luật tục Tây Nguyên, đọc nát sách, rồi lặn lội xuống làng, chứng kiến bà con sống, sinh hoạt, ứng xử với nhau, với môi trường xung quanh, với rừng... nhưng cũng chưa thấy cuộc cúng rừng cụ thể nào.

NGHỊCH LÝ TÌNH THƯƠNG

           Đang có một nghịch lý song hành trong xã hội ta hiện nay, vừa khó lý giải nhưng lại có thể quy nạp về một thứ gọi là văn hóa tạp nham, một niềm tin hết sức mù mờ và vô định, ấy là cùng một lúc người ta đi chùa chiền tràn lan, tất cả chùa lớn chùa bé, kể cả chùa chưa làm xong... đều có người tới dâng hương, viếng và... công quả, nhà chùa cũng dâng sao giải hạn, cầu an lành cho con người, cứu con người khỏi trầm luân, bể khổ, kéo con người về cõi thiện, tu nhân tích đức... thì cũng những con người ấy, họ có thể quay ngoắt về những “lễ hội” hết sức man rợ như chém lợn, như treo cổ trâu... cũng để... làm việc thiện, để thanh thản tâm hồn...

VỀ AN KHÊ ĐI CHỢ QUÊ

           Mùng 4 tết tôi và nhà văn Phạm Đức Long chạy xuống An Khê dự cái lễ kỷ niệm khởi nghĩa Tây Sơn và lễ hội cầu Huê của người Việt vùng An Khê. Thôi không điểm đến cái vụ kỷ niệm 248 năm khởi nghĩa kia, vì ai cũng biết rồi, năm nào cũng diễn ra rồi, không chỉ ở An Khê, mà còn ở Bình Định và đặc biệt là gò Đống Đa, Hà Nội nữa, đều rất trọng thể, rất xúc động và vui tươi tự hào.

           Tôi muốn nói đến cái chợ quê trong khu lễ hội ấy, nó đặc trưng An Khê và Bahnar. Nó khiến tôi và Phạm Đức Long mê mẩn, nửa muốn mua xách về, nửa muốn, ước muốn, giá có thể, ngồi ngay đấy, làm một trận.

HÀI HOÀ TÂY NGUYÊN

           Thực ra thì, hài hòa là một trong những thuộc tính thẩm mỹ của con người, con người ở đâu cũng có ý thức, ý thích và lý tưởng hài hòa. Nhưng vấn đề là, thế nào là hài hòa, nó lại là chuyện khác.

           Mà chả cứ con người, ngay tự nhiên, từ cách đối xứng của lá đến cả sự gấp khúc của những con đèo, từ cặp sừng trâu đến cái vút cong của vầng trăng khuyết... cũng đều có sự hài hòa, thậm chí là hài hòa đến... vô đối, đến tuyệt vời.

"NGHỆ NHÂN"

           Tôi thật, chả nghĩ mình lại cũng là... Nghệ nhân.

           Lý lịch của tôi từ xưa đến nay ghi: Quê cha Thừa Thiên Huế, quê mẹ Ninh Bình, sinh ra lớn lên và học phổ thông ở thành phố Thanh Hóa, học đại học ở Huế và giờ ở... Pleiku, tiệt chả có chút liên quan gì tới Nghệ.

           Hồi nhỏ ở Thanh Hóa thì chỉ biết tàu hỏa đến Vinh là hết đường. Quảng Bình, Vĩnh Linh là một địa danh nào đấy hết sức xa vời bí ẩn, hun hút như một... thế giới khác. Nhà tôi ngay bên đường tàu, nên mơ ước lúc nào được leo lên tàu đến tận ga cuối cùng của phía Nam luôn là sự thôi thúc mà mãi chả thực hiện được. Toàn lên tàu là ra phía Bắc.

TÂY SƠN THƯỢNG ĐẠO, MỘT THUỞ DẤY BINH

           Tôi mới đọc lại một số tài liệu về cuộc khởi nghĩa Tây Sơn nổi tiếng thuở nào, với rất nhiều lời ngợi ca tài quân sự của vua Quang Trung Nguyễn Huệ, thậm chí có ý kiến của học giả còn so sánh Nguyễn Huệ với... Napoleol, và nghe không phải không có lý, bởi trên thế giới hiếm có ông tướng nào đánh đâu thắng đấy, thắng như chẻ tre thế, đa phần là tiến nhanh đánh nhanh, đánh mà chưa hiểu rõ địch, đánh trong thế hành tiến quân mỏi tướng mệt, phải 3 người một cáng, phải “phát minh” ra món bánh tráng để làm lương khô vừa đi vừa ăn trên đường...

NHỮNG CON ĐƯỜNG, NHỮNG CHUYẾN ĐI...

           Chuyến xuống làng đầu tiên của tôi khi lên Tây Nguyên công tác là chuyến về làng Kông Hoa.

           Hồi ấy nó tên là làng S’tơr, xã Nam, thuộc huyện An Khê, giờ là xã Tơ Tung huyện Kbang.

           Và tôi chứng kiến một người chết vì đòi lẽ công bằng. Ấy là hôm ấy làng săn được con lợn rừng. Phong tục của người Tây Nguyên là chia đều cho tất cả, mọi phần bằng nhau, khách cũng có phần. Anh này, nhà ở rìa suối, khi nhận phần thịt về, cảm thấy phần của mình ít hơn của mọi người. Chả nói chả rằng, anh ra suối treo cổ. Lần đầu tiên thấy người treo cổ đã đành, nhưng khi nghe giải thích lý do anh này chết thì tôi lại càng kinh ngạc hơn nữa. Té ra với người Tây Nguyên, lòng tự trọng và cái lẽ công bằng nó được đề cao đến thế, người ta có thể đánh đổi bằng chính mạng sống của mình để bảo vệ danh dự, lòng tự trọng mà người ta cho rằng bị coi thường, chứ nhiều khi chỉ là do ngẫu nhiên, chia thịt bằng tay và bằng ước lượng, thì cái sự không đều nhau cũng là điều dễ hiểu.

CHỢ TẾT CHÂU TỬ

           Tôi vừa được mời tham gia góp ý cho một mô hình nhà Bắc bộ ở một khu du lịch. Có nhà ba gian hai chái, có bể nước mưa, có bếp với cối xay cối giã thúng mủng giần sàng, có con đường nhỏ bên đầu hồi nhà dẫn ra ao, có cầu ao với những hòn đá tảng phẳng lì “Có rửa thì rửa chân tay/ Chớ rửa lông mày chết cá ao anh”... Tôi giờ sống ở Pleiku, lại quê Huế, nhưng người mời tôi tham gia đọc được cái nỗi khát khao, nỗi nhung nhớ, nỗi luôn muốn tìm về, nỗi rừng rực một đam mê ký ức. Ấy là một thời tôi sống ở miền Bắc, cái thời neo vào tôi những ký ức sâu đậm nhất, để làm nên tôi bây giờ, để từ cái vùng tưởng như thoảng qua ấy, tưởng như khoảnh khắc, tưởng như vô tình ấy, tôi làm nên hành trình đời mình, xâu lại thành một chuỗi, chuỗi... tôi.

           Là tôi đã reo lên khi trong cái khu Bắc bộ ấy có một con đê, với cái bến đò. Và hiển hiện trong tôi cái bờ đê đầy gió đầy sương mù của cái làng tôi từng sống thời... bé tí. Đê làng Châu Tử, huyện Hậu Lộc, Thanh Hóa.

TÂY NGUYÊN NGÀY ẤY, TÂY NGUYÊN BÂY GIỜ...

           Tháng 11 năm 1981, tôi một mình một ba lô từ Huế lên Pleiku nhận công tác.

           Huế đang mưa trắng trời. Mất 2 buổi xếp hàng tôi mua được một vé xe vào Quy Nhơn. Cái xe Rờ nôn nổi tiếng một thời, chạy bằng... than, sau một ngày và nửa đêm thì tới bến xe Quy Nhơn. Sau 2 đêm ngủ lại nhà trọ ngay trong bến xe Quy Nhơn khi ấy đang ở đường Trần Hưng Đạo, thì trong tay tôi mới có tấm vé lên Pleiku.

           Nói thật là tôi vừa háo hức vừa... chán nản. Trước đấy, để lên Pleiku công tác, tôi đã xem bản đồ, thấy Pleiku gần Huế nhất, thế là viết cái thư xung phong lên đấy. Chưa biết nó thế nào nên đầy háo hức với ý định lên 3 năm sẽ về Huế... lấy vợ. Thế mà giờ, mới từ Huế lên đến Pleiku đã mất 3 ngày, ấy là may tôi còn mua được vé thẳng Quy Nhơn chứ lộ trình là phải “ghé” Đà Nẵng nữa, tức xe Quy Nhơn từ Huế rất hiếm, đa phần phải vào Đà Nẵng rồi đi tiếp Quy Nhơn.

MẢNH ĐẤT BÊN KIA ĐÈO

           Hồi trong năm, chị Nguyễn Thanh Lịch, bí thư thị xã An Khê (Gia Lai) có nhắn mời tôi về dự lễ giỗ vua Quang Trung, tiếc là ngày ấy tôi lại đang ở xa nên không về được, có nhắn lại Lịch, cám ơn em rất nhiều, việc làm của các em rất hay, anh mà ở nhà, chả cần mời anh cũng xuống. Lịch nhắn lại, các cụ bô lão tổ chức anh ạ, tụi em chỉ... hùn vào, các cụ làm lấy hết, mỗi người, mỗi nhà một chân một tay, chính hiệu cỗ quê chứ không đặt nhà hàng mang vào như thường thấy. Tất cả khách sẽ đều được mời ăn giỗ như về quê ăn giỗ. Không sinh ở đây, không mất ở đây nhưng dân ở đây coi đức vua như hiền tổ của mình...

LẠI VẪN CHUYỆN GIAO THÔNG

           Một vụ tai nạn giao thông hết sức khủng khiếp nữa lại vừa xảy ra khiến 8 người chết, 8 người bị thương. Chỉ còn mấy ngày nữa là tết, 8 người vô tội ở tỉnh Hải Dương đã vĩnh viễn không bao giờ biết tết, vĩnh viễn từ giã cuộc sống này bởi một cú đâm của ô tô, mà người ta hay gọi là xe điên, nhưng thực tế thì, chỉ có người lái điên chứ xe vẫn đầy đủ giấy tờ từ kiểm định tới bảo hiểm.

           Bộ Công an cũng vừa chính thức có những động thái quyết liệt trong việc kiểm tra tài xế, nhất là tài xế lái xe tải, xe Container. Té ra những đồn đại lâu nay rằng những tài xế này thường hay sử dụng ma túy để chạy xe là có thật, và nó đã đến mức phải... kiểm tra. Và, kiểm tra đâu là có đấy. Có điều tôi vẫn băn khoăn, rằng ở thành phố Hồ Chí Minh ấy, người ta kiểm tra phát hiện tài xế nghiện ma túy thì, hoặc là trả về gia đình quản lý, hoặc cho vào trại cai nghiện nếu anh ta không có gia đình. Tôi hết sức băn khoăn về quyết định trả về gia đình, bởi theo tôi thì có tới 50% gia đình và 80% chủ xe biết tài xế nghiện nhưng họ lơ đi, (những người có kinh nghiệm thì cam đoan với tôi là 100% gia đình biết nhưng đành chịu), thế thì trả về gia đình liệu có khả thi, hay họ lại đi cầm lái ở chỗ khác.

MÂY TÂY NGUYÊN MÙA NÀO CŨNG ĐẸP...

           Trước tết, tôi có chuyến đi xa, xa hẳn, khác hẳn các lần trước đi đi về về trong ngày hoặc trong tuần. Mà lại đi xa liên quan đến văn hóa, đến Tây Nguyên: Đi giảng bài văn hóa cho một lớp bồi dưỡng nhân viên du lịch của một khu du lịch lớn. Nhìn về, không chỉ nhìn về, mà còn so sánh, từ cái tổng thể văn hóa Việt, rồi đến các dân tộc phía Bắc, Trường Sơn, Chăm vân vân...