GỎI LÁ QUỲNH HỘI

           Nói ngay thế này, nó là một món lai, pha trộn giữa hai ba phong cách, nhưng hiện tại nó đang được nhà hàng “Nhà tôi” của ông Quỳnh Hội phô diễn khá bắt mắt và bắt... miệng nên tôi tạm gọi nó như thế để dễ xưng danh.

           Quê ngoại tôi ở Ninh Bình, nơi làm món gỏi cá nổi tiếng. Và ông cậu tôi thì lại là một tay thuộc loại... quật khởi cho 2 món là tiết canh dê và gỏi cá. Giờ nhiều người có vẻ “ngại” mấy thứ sống sít này. Ừ tiết canh thì thôi, chứ cá sống thì... Nhật Bản là quốc yến đấy, huống gì gỏi cá Việt Nam thực ra nó đã chín rồi.

LUỒN RỪNG CÚNG... CÂY

           Bí thư huyện ủy huyện Ia Grai, Gia Lai nhắn: Mai có cuộc bà con cúng rừng, anh có rỗi em mời đi dự với dân làng. Tất nhiên là tôi hăm hở nhận lời dẫu “mai” là ngày cúng ông Công ông Táo đấy. Bao nhiêu năm ở Tây Nguyên, tiếng là có hiểu biết chút chút văn hóa Tây Nguyên nhưng đã tận thấy cuộc cúng rừng nào đâu, dù đã dự hội thảo về luật tục Tây Nguyên, đọc nát sách, rồi lặn lội xuống làng, chứng kiến bà con sống, sinh hoạt, ứng xử với nhau, với môi trường xung quanh, với rừng... nhưng cũng chưa thấy cuộc cúng rừng cụ thể nào.

NGHỊCH LÝ TÌNH THƯƠNG

           Đang có một nghịch lý song hành trong xã hội ta hiện nay, vừa khó lý giải nhưng lại có thể quy nạp về một thứ gọi là văn hóa tạp nham, một niềm tin hết sức mù mờ và vô định, ấy là cùng một lúc người ta đi chùa chiền tràn lan, tất cả chùa lớn chùa bé, kể cả chùa chưa làm xong... đều có người tới dâng hương, viếng và... công quả, nhà chùa cũng dâng sao giải hạn, cầu an lành cho con người, cứu con người khỏi trầm luân, bể khổ, kéo con người về cõi thiện, tu nhân tích đức... thì cũng những con người ấy, họ có thể quay ngoắt về những “lễ hội” hết sức man rợ như chém lợn, như treo cổ trâu... cũng để... làm việc thiện, để thanh thản tâm hồn...

VỀ AN KHÊ ĐI CHỢ QUÊ

           Mùng 4 tết tôi và nhà văn Phạm Đức Long chạy xuống An Khê dự cái lễ kỷ niệm khởi nghĩa Tây Sơn và lễ hội cầu Huê của người Việt vùng An Khê. Thôi không điểm đến cái vụ kỷ niệm 248 năm khởi nghĩa kia, vì ai cũng biết rồi, năm nào cũng diễn ra rồi, không chỉ ở An Khê, mà còn ở Bình Định và đặc biệt là gò Đống Đa, Hà Nội nữa, đều rất trọng thể, rất xúc động và vui tươi tự hào.

           Tôi muốn nói đến cái chợ quê trong khu lễ hội ấy, nó đặc trưng An Khê và Bahnar. Nó khiến tôi và Phạm Đức Long mê mẩn, nửa muốn mua xách về, nửa muốn, ước muốn, giá có thể, ngồi ngay đấy, làm một trận.

HÀI HOÀ TÂY NGUYÊN

           Thực ra thì, hài hòa là một trong những thuộc tính thẩm mỹ của con người, con người ở đâu cũng có ý thức, ý thích và lý tưởng hài hòa. Nhưng vấn đề là, thế nào là hài hòa, nó lại là chuyện khác.

           Mà chả cứ con người, ngay tự nhiên, từ cách đối xứng của lá đến cả sự gấp khúc của những con đèo, từ cặp sừng trâu đến cái vút cong của vầng trăng khuyết... cũng đều có sự hài hòa, thậm chí là hài hòa đến... vô đối, đến tuyệt vời.

"NGHỆ NHÂN"

           Tôi thật, chả nghĩ mình lại cũng là... Nghệ nhân.

           Lý lịch của tôi từ xưa đến nay ghi: Quê cha Thừa Thiên Huế, quê mẹ Ninh Bình, sinh ra lớn lên và học phổ thông ở thành phố Thanh Hóa, học đại học ở Huế và giờ ở... Pleiku, tiệt chả có chút liên quan gì tới Nghệ.

           Hồi nhỏ ở Thanh Hóa thì chỉ biết tàu hỏa đến Vinh là hết đường. Quảng Bình, Vĩnh Linh là một địa danh nào đấy hết sức xa vời bí ẩn, hun hút như một... thế giới khác. Nhà tôi ngay bên đường tàu, nên mơ ước lúc nào được leo lên tàu đến tận ga cuối cùng của phía Nam luôn là sự thôi thúc mà mãi chả thực hiện được. Toàn lên tàu là ra phía Bắc.

TÂY SƠN THƯỢNG ĐẠO, MỘT THUỞ DẤY BINH

           Tôi mới đọc lại một số tài liệu về cuộc khởi nghĩa Tây Sơn nổi tiếng thuở nào, với rất nhiều lời ngợi ca tài quân sự của vua Quang Trung Nguyễn Huệ, thậm chí có ý kiến của học giả còn so sánh Nguyễn Huệ với... Napoleol, và nghe không phải không có lý, bởi trên thế giới hiếm có ông tướng nào đánh đâu thắng đấy, thắng như chẻ tre thế, đa phần là tiến nhanh đánh nhanh, đánh mà chưa hiểu rõ địch, đánh trong thế hành tiến quân mỏi tướng mệt, phải 3 người một cáng, phải “phát minh” ra món bánh tráng để làm lương khô vừa đi vừa ăn trên đường...

NHỮNG CON ĐƯỜNG, NHỮNG CHUYẾN ĐI...

           Chuyến xuống làng đầu tiên của tôi khi lên Tây Nguyên công tác là chuyến về làng Kông Hoa.

           Hồi ấy nó tên là làng S’tơr, xã Nam, thuộc huyện An Khê, giờ là xã Tơ Tung huyện Kbang.

           Và tôi chứng kiến một người chết vì đòi lẽ công bằng. Ấy là hôm ấy làng săn được con lợn rừng. Phong tục của người Tây Nguyên là chia đều cho tất cả, mọi phần bằng nhau, khách cũng có phần. Anh này, nhà ở rìa suối, khi nhận phần thịt về, cảm thấy phần của mình ít hơn của mọi người. Chả nói chả rằng, anh ra suối treo cổ. Lần đầu tiên thấy người treo cổ đã đành, nhưng khi nghe giải thích lý do anh này chết thì tôi lại càng kinh ngạc hơn nữa. Té ra với người Tây Nguyên, lòng tự trọng và cái lẽ công bằng nó được đề cao đến thế, người ta có thể đánh đổi bằng chính mạng sống của mình để bảo vệ danh dự, lòng tự trọng mà người ta cho rằng bị coi thường, chứ nhiều khi chỉ là do ngẫu nhiên, chia thịt bằng tay và bằng ước lượng, thì cái sự không đều nhau cũng là điều dễ hiểu.

CHỢ TẾT CHÂU TỬ

           Tôi vừa được mời tham gia góp ý cho một mô hình nhà Bắc bộ ở một khu du lịch. Có nhà ba gian hai chái, có bể nước mưa, có bếp với cối xay cối giã thúng mủng giần sàng, có con đường nhỏ bên đầu hồi nhà dẫn ra ao, có cầu ao với những hòn đá tảng phẳng lì “Có rửa thì rửa chân tay/ Chớ rửa lông mày chết cá ao anh”... Tôi giờ sống ở Pleiku, lại quê Huế, nhưng người mời tôi tham gia đọc được cái nỗi khát khao, nỗi nhung nhớ, nỗi luôn muốn tìm về, nỗi rừng rực một đam mê ký ức. Ấy là một thời tôi sống ở miền Bắc, cái thời neo vào tôi những ký ức sâu đậm nhất, để làm nên tôi bây giờ, để từ cái vùng tưởng như thoảng qua ấy, tưởng như khoảnh khắc, tưởng như vô tình ấy, tôi làm nên hành trình đời mình, xâu lại thành một chuỗi, chuỗi... tôi.

           Là tôi đã reo lên khi trong cái khu Bắc bộ ấy có một con đê, với cái bến đò. Và hiển hiện trong tôi cái bờ đê đầy gió đầy sương mù của cái làng tôi từng sống thời... bé tí. Đê làng Châu Tử, huyện Hậu Lộc, Thanh Hóa.

TÂY NGUYÊN NGÀY ẤY, TÂY NGUYÊN BÂY GIỜ...

           Tháng 11 năm 1981, tôi một mình một ba lô từ Huế lên Pleiku nhận công tác.

           Huế đang mưa trắng trời. Mất 2 buổi xếp hàng tôi mua được một vé xe vào Quy Nhơn. Cái xe Rờ nôn nổi tiếng một thời, chạy bằng... than, sau một ngày và nửa đêm thì tới bến xe Quy Nhơn. Sau 2 đêm ngủ lại nhà trọ ngay trong bến xe Quy Nhơn khi ấy đang ở đường Trần Hưng Đạo, thì trong tay tôi mới có tấm vé lên Pleiku.

           Nói thật là tôi vừa háo hức vừa... chán nản. Trước đấy, để lên Pleiku công tác, tôi đã xem bản đồ, thấy Pleiku gần Huế nhất, thế là viết cái thư xung phong lên đấy. Chưa biết nó thế nào nên đầy háo hức với ý định lên 3 năm sẽ về Huế... lấy vợ. Thế mà giờ, mới từ Huế lên đến Pleiku đã mất 3 ngày, ấy là may tôi còn mua được vé thẳng Quy Nhơn chứ lộ trình là phải “ghé” Đà Nẵng nữa, tức xe Quy Nhơn từ Huế rất hiếm, đa phần phải vào Đà Nẵng rồi đi tiếp Quy Nhơn.

MẢNH ĐẤT BÊN KIA ĐÈO

           Hồi trong năm, chị Nguyễn Thanh Lịch, bí thư thị xã An Khê (Gia Lai) có nhắn mời tôi về dự lễ giỗ vua Quang Trung, tiếc là ngày ấy tôi lại đang ở xa nên không về được, có nhắn lại Lịch, cám ơn em rất nhiều, việc làm của các em rất hay, anh mà ở nhà, chả cần mời anh cũng xuống. Lịch nhắn lại, các cụ bô lão tổ chức anh ạ, tụi em chỉ... hùn vào, các cụ làm lấy hết, mỗi người, mỗi nhà một chân một tay, chính hiệu cỗ quê chứ không đặt nhà hàng mang vào như thường thấy. Tất cả khách sẽ đều được mời ăn giỗ như về quê ăn giỗ. Không sinh ở đây, không mất ở đây nhưng dân ở đây coi đức vua như hiền tổ của mình...

LẠI VẪN CHUYỆN GIAO THÔNG

           Một vụ tai nạn giao thông hết sức khủng khiếp nữa lại vừa xảy ra khiến 8 người chết, 8 người bị thương. Chỉ còn mấy ngày nữa là tết, 8 người vô tội ở tỉnh Hải Dương đã vĩnh viễn không bao giờ biết tết, vĩnh viễn từ giã cuộc sống này bởi một cú đâm của ô tô, mà người ta hay gọi là xe điên, nhưng thực tế thì, chỉ có người lái điên chứ xe vẫn đầy đủ giấy tờ từ kiểm định tới bảo hiểm.

           Bộ Công an cũng vừa chính thức có những động thái quyết liệt trong việc kiểm tra tài xế, nhất là tài xế lái xe tải, xe Container. Té ra những đồn đại lâu nay rằng những tài xế này thường hay sử dụng ma túy để chạy xe là có thật, và nó đã đến mức phải... kiểm tra. Và, kiểm tra đâu là có đấy. Có điều tôi vẫn băn khoăn, rằng ở thành phố Hồ Chí Minh ấy, người ta kiểm tra phát hiện tài xế nghiện ma túy thì, hoặc là trả về gia đình quản lý, hoặc cho vào trại cai nghiện nếu anh ta không có gia đình. Tôi hết sức băn khoăn về quyết định trả về gia đình, bởi theo tôi thì có tới 50% gia đình và 80% chủ xe biết tài xế nghiện nhưng họ lơ đi, (những người có kinh nghiệm thì cam đoan với tôi là 100% gia đình biết nhưng đành chịu), thế thì trả về gia đình liệu có khả thi, hay họ lại đi cầm lái ở chỗ khác.

MÂY TÂY NGUYÊN MÙA NÀO CŨNG ĐẸP...

           Trước tết, tôi có chuyến đi xa, xa hẳn, khác hẳn các lần trước đi đi về về trong ngày hoặc trong tuần. Mà lại đi xa liên quan đến văn hóa, đến Tây Nguyên: Đi giảng bài văn hóa cho một lớp bồi dưỡng nhân viên du lịch của một khu du lịch lớn. Nhìn về, không chỉ nhìn về, mà còn so sánh, từ cái tổng thể văn hóa Việt, rồi đến các dân tộc phía Bắc, Trường Sơn, Chăm vân vân...

HAI NGƯỜI ĐÀN BÀ Ở CHƯ PRÔNG

           Hết sức tình cờ, cuối năm, trong một chuyến vòng biên giới, đến cái xã xa nhất, sâu nhất của huyện Chư Prông, tôi gặp bà, người mà lâu nay tôi chỉ nghe tên với sự tò mò, hết sức lạ lẫm, thế mà giờ lại được gặp, hết sức bất ngờ.

           Ấy là chiều ấy, anh em chỉ huy trung đoàn kinh tế quốc phòng 710 thuộc binh đoàn 15 làm con heo tháu nuôi trong đơn vị, vừa là chiêu đãi tôi, vừa là... xem bóng đá, bán kết lượt về Việt Nam Philipin ấy. Giữa rừng biên giới, mấy bước chân nữa là sang Campuchia, ngồi vừa lai rai nhẹ vừa xem bóng đá, thú quá đi chứ. Khách mời ngoài tôi, có mấy cán bộ chiến sĩ đồn biên phòng 731 và bà Ksor H’lâm.

MỘT CHỦ TRƯƠNG CHO XÃ HỘI HÓA "TÙ MÙ"

           Tôi vừa có dịp ghé tỉnh Quảng Ngãi, thấy mọi người ở đây, nhất là giới trí thức, lão thành đang xôn xao về một quyết định xã hội hóa của lãnh đạo tỉnh này, ấy là quyết định xã hội hóa Trường Đại học Phạm Văn Đồng.

           Xin nói ngay, xã hội hóa là một chủ trương đúng, kể cả trong một lĩnh vực tưởng là khó xã hội hóa như Văn học Nghệ thuật. Hội đồng lý luận Văn học Nghệ thuật trung ương vừa có một hội thảo chuyên đề về vấn đề này, tôi có một bản tham luận hết sức ủng hộ chủ trương xã hội hóa các hoạt động Văn học Nghệ thuật dù nhiều người vẫn thiết tha muốn được bao cấp như cũ, dù càng bao cấp thì mục tiêu có “tác phẩm đỉnh cao” càng xa mù và ngân sách ngày càng phải bỏ ra nhiều cho hoạt động này trên cả nước.

NHỎ VÀ XINH VÀ... HUẾ

           Một anh bạn có lần nói với tôi: Huế cái chi cũng nhỏ, trừ cục thịt heo trong tô bún Huế thì... rất to. Tôi phải giải thích rằng, chả phải đâu, thời chúng tôi sinh viên, mơ ước lớn nhất là cái miếng thịt heo mỏng tang trong tô bún Kho Rèn, gắp giơ lên nhìn thấu mặt người đối diện kia, dày hơn chút nữa, dày hơn chút thôi, chứ không mong nó dày như... bây giờ, mà nào có được. Đưa miếng thịt vào mồm chưa kịp nhai nó đã... tan đâu mất. Quả là giờ vẫn có những quán bún Huế có miếng thịt heo rất dày to, nhưng nó đa phần là các quán bán cho khách du lịch. Và cũng thật, chả hiểu sao nó lại sinh ra những cái quán bún Huế mà... phi Huế như thế. Phải chăng là để... trả thù cái thời phải xắt những miếng thịt heo mỏng đến... méo cả dao lẫn miệng kia.

TƯỢNG MỒ ĐANG MẤT...

           Tượng mồ, từ lâu đã được coi như là một trong những “đặc sản” cả về vật chất và tinh thần của người Tây Nguyên.

           Nó là sản phẩm của một phong tục, tục bỏ mả. Người ta làm một lần rồi bỏ, mãi mãi. Nhưng mà người ngoài nhìn vào thì thấy, té ra nó là một tuyệt tác nghệ thuật.

           Bỏ mả, không thờ cúng nhiều đời như người Kinh, có nhiều lý do giải thích, nhưng tôi thiên về lý do: Nó phù hợp với đời sống du cư một thời.

NHỚ XỨ THANH QUÁ THỂ

Rau má đường tàu là ngon nhất, vì nó cằn nên bùi, bò dài như cỏ, nhưng lại rất tốt vì nhà tàu rất... thông minh, cho khách xả thẳng xuống đường chứ không hứng lại làm gì. Hàng chục tấn phân và hàng vạn khối nước đái mỗi ngày tưới tắm lại chả ngon. Nhà trung bình hàng chục người, dịp tháng ba ngày tám, có mỗi một bò gạo nấu cháo. Cái nồi rất to, cháo chín thì thả rau má vào, không quấy. Người lớn ăn rau phía trên, trẻ em và người già được múc cháo dưới đáy nồi...

------------------

TẾT VÀ... RƯỢU

           Dân Việt, mỗi khi tết về, một trong những thứ được nhiều nhà trữ là... rượu (gồm cả bia và các loại tương đương).

           Nó như là một thứ bắt buộc phải có trong “kho” thực phẩm dự trữ cho tết.

           Và, dự trữ là thói quen từ thời bao cấp, thời khốn khó, nhưng giờ, dẫu hàng hóa ê hề, dẫu chợ và siêu thị chỉ nghỉ mỗi chiều 30 tết, rồi lại sẽ mở cửa buôn bán như thường, thì người ta vẫn thích tích trữ, tạo nên những cơn sốt cả ảo và thật, khiến cho chợ tết, siêu thị tết, lúc nào cũng đông nghìn nghịt, người lúc nào cũng hớt hơ hớt hải chuẩn bị tết, khiến cho tết lúc nào cũng mang dáng dấp hớt hải, tất bật...

MỘT THỜI MỰC TÍM HE HE

Ngày xưa viết thư thường là trên giấy kẻ ô li, mực tím rịm, nhà có điều kiện thì mua mực về pha, có cả bột hoặc viên, còn không thì... hạt mùng tơi bóp ra thay mực. Thư viết xong lại còn nghĩ ra cách gấp sao cho... nghệ thuật, nhiều khi gấp xong không biết cách mở nữa. Ngoài bì (đa phần là tự gấp lấy) phía trên ghi họ tên địa chỉ người gửi, phía dưới họ tên địa chỉ người nhận như thông thường thì hay có thêm 2 câu "lạc khoản" bên trái bì thư "Xa xôi tình cảm dạt dào/ Nhờ anh bưu điện gửi vào tận tay". Tôi nhớ và bảo đảm có đến 70% bì thư có dòng chữ này. Có mấy ông bưu điện rỗi, và nghịch nữa, lấy bút đề phía dưới "Thư này ông đếch chuyển ngay? Để xem tình cảm chúng mày ra sao?"