Bài của nhà văn Trần Quốc Toàn trên báo Thể thao Văn hóa ngày 15 tháng 9/2021. Cop từ TTVH online.
(Thethaovanhoa.vn) - Sự “hoang hóa” giữ lại
cho Đồng Tháp Mười chút bí ẩn. Bài Đồng Tháp Mười mùa nước nổi của
Văn Công Hùng trong Ngữ văn 6 (tập 1) bộ Cánh diều giúp học sinh khám
phá bí ẩn này!
Ở Gia Lai có một huyện là Krông Pa, nổi tiếng về mấy nhẽ: Xa nhất, nó giáp Phú Yên đi theo đường 25 về phía Đông Nam, khí hậu khắc nghiệt nhất, có người ví nó như cái đít chảo, nắng cứ quẩn ở đấy, mà nắng Krông Pa thì chả khác gì nắng Ninh Thuận, nhưng Ninh Thuận còn có biển để điều hòa, ở đây như cái đít chảo, gió vùi nắng xuống đấy, hầm hập hầm hập, tất nhiên bây giờ đỡ hơn nhiều rồi vò có tới mấy cái công trình thủy lợi làm luôn chức năng hồ điều hòa. Và nơi đây là xứ của bò, bò cỏ, ngon nổi tiếng.
Nói ngay rằng là, quả thật tôi không biết người Tây Nguyên bản địa có ăn lá/ rau như người Việt dưới đồng bằng không? Ngoài các loại rau để ăn sống, xào, luộc, nấu canh... mà người Việt khắp nước đều ăn gần như nhau thì người Việt Bắc bộ có món gỏi cá/ tôm cũng tốn rất nhiều loại lá, nhưng chủ yếu là lá trong vườn, loanh quanh làng như các loại lá sung, đinh lăng, ổi, mơ lông, đài bi, vọng cách... và các loại rau thơm: tía tô, kinh giới, mùi tàu, diếp cá, sắn thuyền vân vân. Còn Nam bộ, có cảm giác như tất cả các loại lá mọc ngoài đồng, trong vườn đều nhúng lẩu ăn được. Tôi từng ngồi trong một vườn xoài ở tỉnh Long An nhậu, và các loại lá được hái tại chỗ nhúng vào cái lẩu có cả lá... xoài, sầu đâu và các loại họ cỏ mọc ngay cái mương nước bên cạnh.
Từ 0 giờ ngày 28 tháng 8/ 2021 thành phố Pleiku nơi tôi đang sống thực hiện chỉ thị 16 theo quyết định của Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Gia Lai. Nói thế nhưng tin đã rò rỉ từ trưa hôm ấy. Và buổi chiều 27/8 thành phố Pleiku y hệt như chiều 30 tết. Người nghìn nghịt đổ ra đường, đích đến là siêu thị, chợ, các cửa hàng tạp hóa, ào ạt như gió, khi đi xe không khi về lặc lè chở nặng. Có cảm giác như mỗi nhà lúc này là một cái kho hàng. Cũng thông cảm thôi, dân ta có nhiều kinh nghiệm "cứu mình trước khi trời cứu" khi đã trải qua chiến tranh, rồi bao cấp, và mới nhất là một số địa phương tuy nói rằng đừng lo nhưng người đói là có thật...
Quê nội tôi có những hàng mun, hình như nó là tên gọi khác của tre, hóp gì đấy, nó mọc bên đường, một bên là nhà, bên kia là mội. Trưa nắng, mẹ tôi ra bẻ những cái đầu vòi của cành mun/ tre ấy, tức là măng vòi, mang về muối. Nấu canh cá ạ. Cũng trưa hè, có mấy con cá sòng, cá nục, hoặc cá lóc tháu, nấu với măng vòi muối, nó trôi cơm ầm ầm. Giờ tôi vẫn hình dung những tô canh ấy, nó đẫm một lớp váng ớt bột ở trên, chan canh vào cơm, cứ thế và, cơm trôi thùn thụt. Mẹ tôi là dân khu 3, Ninh Bình, về hưu về quê chồng ở làng Thế Chí Tây, Huế. Giờ nông thôn mới, những hàng mun/ tre rợp bóng và đặc quê ấy hết rồi, trơ ra những con ngõ chang chang nắng. Không phải không ăn măng, mà mỗi cái măng ấy sẽ cho ra một cây mun/ tre, còn măng vòi, cây không thiệt hại gì hết?...
Cả thế giới đang căng mình ra mà... đón nhận đại dịch. Tôi thích cách dùng từ đón nhận hơn là chống. Đón nhận là có chống nhưng cũng có cả tìm cách chung sống. Nó như máu người phải có cả hồng cầu và bạch cầu ấy, nó tương hỗ nhau, để tồn tại. Rõ ràng cái ý tưởng ban đầu là tiêu diệt Covid đã hầu như là không khả thi, vậy thì chỉ còn cách là tìm cách sống chung, như đã từng sống chung với rất nhiều thứ, trong đó có Vắc xin, có điều chỉnh cách sống. Tôi thiên về 2 yếu tố này.
Từ ngày dịch covid tàn phá trái đất, ta lại tiếp tục chứng kiến nhiều thói quen liên quan tới công nghệ số.
Phở, cho đến bây giờ nhiều người vẫn tranh cãi rằng vậy thì cuối cùng nó xuất xứ từ đâu, khi so với bún bò thì Huế, mì Quảng thì Quảng Nam, bánh hỏi thì Bình Định, bánh đa cua thì Hải Phòng vân vân...
Nhưng nhắc đến nó thì người ta hình dung ra ngay đấy là một món ăn phụ. Phụ nhưng lại chính bởi nó... ngon hơn cơm, hấp dẫn hơn cơm, được ước ao nhiều hơn cơm. Thậm chí người ta còn ví nó như người tình, cơm là vợ. Thế hệ chúng tôi hồi nhỏ ấy, chỉ khi ốm mới được ăn phở. Nên nhiều khi thèm phở quá bèn... giả vờ ốm. Mà phở ngày xưa đa phần là không người lái, hoặc có thì rất ít, là thịt ấy.
Nói Nguyễn Thành Phong đa tài không ngoa. Này nhé, có thơ in báo từ năm 17 tuổi, hồi còn ở Sơn La thì phải. Học Đại học Bách khoa ngành hóa thực phẩm nhưng là nhà thơ trẻ đình đám từ thời sinh viên, là một trong mấy "yếu nhân" lập nên nhóm thơ Bách khoa "Vòm cửa xanh" lừng lẫy một thời. Rồi viết truyện ngắn, đến mấy tập, có cái truyện từng được chuyển thể thành bộ phim "canh bạc" nổi tiếng. Rồi là một trong mấy tác giả viết kịch bản cho bộ phim "Cảnh sát hình sự" hết sức hót một thuở. Tôi nhớ hồi ấy giới thiệu đủ danh xưng không bằng bảo: Đây là tác giả của Cảnh sát hình sự đây là mọi người ồ à lên ngay. Mà nghe đâu anh có tới hàng chục kịch bản chứ chả mỗi Cảnh sát hình sự. Rồi là nhà báo, ở cả hai tư cách, nhà báo và làm báo. Nhà báo thì không thể kể số lượng những bài báo anh đã viết. Làm báo thì anh đã từng cầm nhiều tờ báo, trong đó 2 tờ có dấu ấn đậm của anh là tờ Văn Nghệ trẻ, anh là trưởng ban phụ trách tờ này, và tờ Lao động Xã hội anh là tổng biên tập.
Xin nói ngay, "muối của rừng" là tên một truyện ngắn rất hay của cố nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Ông mới mất gần đây thôi. "Muối của rừng" của ông có muối mà lại không phải muối, mà lại là rất nhiều muối, ai đọc rồi sẽ biết. Đấy là một thiên truyện ngắn tuyệt vời về thiên nhiên, về con người và mối quan hệ vừa hết sức nhuần nhị lại cũng vô cùng khốc liệt... tức là, nó không phải là cái thứ mặn mặn cụ thể mà tôi sắp kể đây, người Tây Nguyên dùng để đưa cơm cho dễ.
Gia Lai nói riêng, Tây Nguyên nói chung, là
một vùng đất khá lạ, nhiều thứ giao thoa để nó là vùng đất vừa cũ
vừa mới, vừa khép vừa mở, vừa đa sắc vừa đơn giản, vừa chậm vừa
nhanh, vừa độc tôn vừa lan tỏa, vừa tinh vừa thô, vừa bản nguyên lại
vừa hòa nhập...
Nó, Tây Nguyên ấy, nguyên thủy là nơi sinh sống cư trú của những tộc người Trường Sơn Tây Nguyên, với nền văn minh nương rẫy là chủ đạo, từng được vua Bảo Đại phong là vùng đất Hoàng triều cương thổ. Sau này, với những cuộc di cư từ lẻ tẻ tới ào ạt của người Việt từ đồng bằng lên, những người gắn với nền văn minh lúa nước, nó thành ra vùng đất đa dân tộc, đa văn hóa, đa dạng về lối sống về nhiều khía cạnh đời sống.
Sau
khi món "nhà rông văn hóa" lặng lẽ triệt tiêu thì món nhà
rông bê tông cốt sắt kèo thép lợp tôn xanh đỏ tím vàng vẫn "bùng
phát" - Viết bài trong đại dịch nên tôi cũng lây nhiễm cách dùng
chữ của dịch - bởi từ một nguồn rất lớn là đền bù giải tỏa, tái
định canh định cư, là cho tặng vân vân.
Tệ hại nhất là các làng tái định cư, nhất là từ nguồn thủy điện.
Hôm nay Reatimes, tờ báo điện tử tôi cộng tác thường xuyên từ 3 năm nay, đầy 5 tuổi. Không phải ăn cây nào rào cây nấy, dù việc ấy là rất đúng, rất đạo lý, tôi cũng vẫn phải công nhận đây là một tờ báo có nhiều điều thần kỳ, thậm chí đến mức khó tin trong thời buổi báo chí chết như ngả rạ hiện nay, và nó có 5 tuổi thì đến 3 tuổi ngoi ngóp trong dịch, nhưng nó vẫn "ngạo nghễ", vẫn tử tế, vẫn sống đẹp, nói tóm lại là rất gì và này nọ, hihi.
Bài dưới đây viết cho sự kiện này của báo, và đã đăng trên Reatimes.
---------
Một ngày đẹp trời cách đây 3 năm, một cú điện thoại của nhà thơ Nguyễn Thành Phong tới tôi. Đại loại là giờ ông ấy làm cố vấn cho một tờ báo mới ra, có mục Reablog dành đất cho 7 ông nhà văn tung tẩy cho 7 ngày trong tuần. Thứ 2 là của ông Phạm Nguyễn Toan, nhưng ông ấy phải gánh trọng trách Tổng biên tập nên ông ấy rút, mời tôi "lấp" vào đấy. Ôi giời, tôi sướng điên. Chỉ đơn giản là bởi tôi quý ông Phong lâu nay. Là người phải như thế nào mà đến đi xem bóng đá cũng được ti vi lia máy vào cả đoạn dài đặc tả chứ. Chơi với ông này thì chỉ sang lây, biết đâu sẽ có ngày mình được đi xem bóng đá với ông ấy. Và tất nhiên là tôi "vui vẻ nhận lời". Được ông Phong "sai bảo" thì chỉ có từ cun cút nghe lời tới hân hoan nhận lãnh công việc. Ông Phong giao hẹn, trong 7 ngày phải có 4 bài cho 1 tháng đã, cho chắc ăn rồi chính thức giao việc.
Những ngày này, vấn đề tiêm vắc xin đang rộn ràng từ trên mạng xã hội tới từng nhà. Ban đầu là nghi ngờ việc tiêm, cho rằng tiêm sẽ rất nguy hiểm, nhất là trong tình hình "cấp phép đặc biệt" hiện nay. Rằng tiêm thì có thể... chết ngay, chứ covid thì chưa chắc. Rồi tiến lên là chọn lựa nước sản xuất để tiêm, sau rồi thì... đi tắt để được tiêm và được... phạt. Những "ông ngoại" rồi "ông anh" xuất hiện.
Có một dạo người ta rất thích phóng đại từ văn hóa, cái gì cũng gắn cho văn hóa, làng văn hóa ấp văn hóa thôn văn hóa gia đình văn hóa công sở văn hóa trường học văn hóa vân vân. Rồi văn hóa rượu cần, văn hóa cồng chiêng, văn hóa tượng mồ... Tôi từng là thành viên trong ban chỉ đạo văn hóa cấp tỉnh, có lần họp tôi tẩn mẩn hỏi: thế có gia đình nào không văn hóa không? Và những cái giấy chúng ta cấp đây, họ để đâu cho hết?
Những ngày này, rất nhiều hình ảnh làm chúng ta nhói lòng, trong đó không thể không nhắc tới những đoàn xe máy hàng trăm, vài trăm, thậm chí cả ngàn xe và người nối đuôi nhau trên các con đường từ TP HCM và Bình Dương, Đồng Nai tỏa về các tỉnh miền Trung, miền Tây.
Trước đó một chút là đi... bộ, là xe đạp. Mà không phải đi gần, từ mấy trăm cây tới suýt soát cả ngàn cây số.
Khi từ đồn trở ra, chúng tôi chợt nhớ, hôm nay đúng ngày 20/11.
Vừa đi vừa
bẻ hoa rừng, chúng tôi ôm một bó hoa tướng xuất hiện ở lớp lúc
khoảng mười giờ rưỡi khiến 3 cô khóc ròng. Và cũng chỉ khi chúng tôi
xuất hiện với bó hoa ấy các cô mới biết hôm nay là ngày "hiến
chương các nhà giáo". Hình như ngày ấy gọi thế chứ chưa thành
ngày nhà giáo Việt Nam như giờ.
Và chúng tôi đã không thể ở lại với các cô đêm ấy, vì chúng tôi đã ở đồn lố một ngày. Mà xe từ Đăk Glei xuống Kon Tum rất khó, đã hẹn xe hôm sau về lại Pleiku thì không thể trù trừ nếu không muốn cả tháng sau còn vạ vật ở Đăk Glei kiếm xe.
Chưa thấy ai giải thích rằng thì là tại sao những tộc người ở Trường Sơn Tây Nguyên lại làm cái nhà rông to và cao thế, trong khi cái đình người Việt lại bề thế chiều ngang chứ không chú trọng chiều cao. Không chỉ thế, những mái đao cong vút mềm mại còn làm cái cảm giác chiều cao, vốn dĩ đã không cao trong thực tế, trở nên gần gụi rất nhiều. Nhiều lúc tôi có so sánh, cái nhà rông nó như cái nhà thờ của Thiên chúa giáo còn cái đình nó như cái chùa của Phật giáo. Là nói về hình dáng chứ không dám đi sâu vào triết lý tôn giáo.
Sáng tưng tửng, chim kêu vượn hót đúng nghĩa, thời ấy rừng âm u dày đặc xung quanh, mây vờn xuống tận cửa, tưởng như giơ tay bốc được. Chúng tôi dậy thì đã thấy một nồi cơm và rổ rau cải luộc. Nói thêm một tí về cơm gạo đỏ, mà một số người đã qua chiến tranh thời ấy gọi là gạo bọc thép, giờ hình như nó tiệt nọc ở đâu rồi ấy. Là loại gạo rẫy, mà khi nấu xong nó vẫn... như chưa nấu, lổn nhổn, cứng hơn gạo. Hình như nước sôi làm nó cứng hơn. Mới ăn rất khó, nhưng người có kinh nghiệm thì cứ nhẩn nha nhai, ít một, thật lâu, thật chậm, thì nó cũng... là cơm. Nhai kỹ xong chiêu ngụm nước, vào bụng nó tiếp tục chín. Chúng tôi mỗi người nhai một bát cơm ấy, rau cải chấm nước muối, húp nước rau mỗi khi nhai kỹ một miếng. Ăn sáng với các cô giáo xong chúng tôi từ biệt, tất nhiên là rưng rưng, là bịn rịn. Tôi hứa khi quay lại sẽ ở nhiều hơn với các cô, và phải thú thực trong lòng cũng nhói lên chút cảm giác mơ hồ rạo rực của ngày gặp lại khi chúng tôi sẽ từ đồn quay lại...
Tôi ngồi xem đi xem lại cái clip một nhóm bạn trẻ ở Sài Gòn, đi xe máy, trên xe chất đầy các thùng, trong các thùng là những phần cơm. Họ đi khắp các con hẻm, trong đêm. Và những cảnh đời hiện ra. Chị nhặt rác, anh shipper, ông ăn xin, bé vé số, người lang thang... tới đâu họ đều xuống xe với giọng hết sức yêu thương: Ông bà cô bác ơi, mời ông bà cô bác dùng cơm... có cả những người ngái ngủ, chả hiểu gì, dụi mắt ngơ ngác. Là họ ngủ ngay trên vỉa hè ấy. Có người nở nụ cười rất tươi: Ngoại ăn rồi, cám ơn con, mang cho người khác nhé...
Mà đấy chỉ là một đốm rất nhỏ trong rất nhiều bếp lửa yêu thương của người Việt giữa cơn dịch.
