Theo
như tôi nhớ bập bõm mẹ tôi nói khi còn nhỏ, thì cơm tấm là món của con nhà
nghèo. Ngoài Bắc có nghề làm hàng xáo, không biết trong Nam gọi là gì. Là những
người đi mua lúa về rồi làm thành gạo mang bán, ăn cái thừa cái thãi, chắc chỉ
đủ sống, như trấu, cám, và tấm. Gạo nguyên thì mang bán lấy tiền tiếp tục đong
lúa về làm. Các bạn trẻ bây giờ chưa chắc đã biết đủ công đoạn làm từ lúa ra
gạo thủ công nó thế nào đâu. Nhớ có lần tôi đi giảng bài cho lớp hướng dẫn viên
của cái đảo văn hóa dân gian Vinpearl Nam Hội An, nhân viên đa phần là con nông
dân trong vùng, nhưng khi hỏi quy trình làm ra hạt gạo thì đa phần... lắc đầu.
Bởi bây giờ chủ yếu lái máy ra đồng, lúa đang ràn rạt thế, máy đi tới đâu thành
từng bao luôn. Rồi phơi xong thì lại máy xát, đổ lúa vào là ra gạo, gạo sạch
tinh luôn. Tôi là con cán bộ, ăn gạo
phiếu, nhưng sơ tán về làng thấy bà con làm, rồi ngay ba mẹ tôi khi về hưu cũng
trồng lúa ở cái mảnh ruộng con con trước sân, nên có biết. Trước hết là mua
lúa. Người trường vốn thì mua từ hồi lúa còn non, khi chín thì chỉ có việc gặt
rồi mang về đập, vò, phơi. Thật khô thì xay. Xay ù ù cả đêm. Hồi ấy tôi bé tí,
cũng xin đứng vào lòng chị con dâu chủ nhà xay cùng, tay nắm phía trong giằng xay, tay
chị ấy phía ngoài, nghe rõ mùi mồ hôi của chị ấy, cảm được hơi thở phập phồng
căng nứt cái áo gụ của chị ấy, thi thoảng tóc chị ấy bay cả vào mặt thằng nhóc,
và nó... không thơm như tóc bây giờ. Chả biết tại tôi hay tại chị ấy mà đầu tôi
thi thoảng lại đụng vào ngực chị ấy. Thời ấy chị em chưa Triumph như bây giờ,
mà tự may lấy bằng vải áo bộ đội, rồi còn chần ngang chần dọc cho nó thật dầy,
và cứng hơn mo nang, nhọn hơn sừng dê mới nhú, nên áo cứ nhè chỗ ngực ấy mà rách
trước...