Ở
nước Việt ta đang tồn tại ít nhất 2 loại nêu. Nêu của người Kinh dựng vào ngày
tết để đuổi quỷ. Hình như thế hệ chúng tôi hồi học cấp 1 có học về sự tích cây
nêu, và hầu như ai cũng biết sự tích về cây nêu này. Giờ người ta ít dựng nêu,
chứ ngày xưa ở nông thôn miền Bắc, cứ hai ba tháng chạp, một mặt lo cúng tiễn
ông Táo, mặt nữa là lo dựng nêu để giữ đất. Đơn giản nhất là người ta giải
thích với nhau, ông Táo lên chầu trời thì phải có cây nêu để thay Táo giữ nhà.
Nhưng
còn một loại nêu nữa mà sau này, khi ra trường, lên Tây Nguyên làm việc tôi mới
biết, ấy là cây nêu người Tây Nguyên hay dựng trước các nhà rông, chính giữa cửa.
Nêu
này nó khác hẳn cả về hình thức và nội dung với nêu đuổi quỷ giữ đất của người
Kinh.
Người
Tây Nguyên quan niệm vạn vật hữu linh, cái gì cũng có thần linh đại diện, và
con người đều phải thờ, đều phải tôn trọng. Thần của các vị thần là Yang, ở tít
trên... trời xanh. Con người lè tè mặt đất, vậy các vị thần trung gian phải có
chỗ để "ngự", để mà giám sát con người, mà để con người có chỗ
"đề đạt" với Yang thông qua trung gian là các vị này. Thế là cây nêu
ra đời, nó vừa tượng trưng cho sự nối trời với đất, vừa làm chỗ trú trụ của các
vị thần, vừa là khát vọng của con người vươn vào trời xanh, lại cũng có tí thực
dụng là nơi để cột con trâu sẽ tế Yang, rồi bày lễ lên đấy.
Trông
thì dễ, nhưng không phải ai cũng có thể làm một cây nêu cho nó ra nêu.
Nó
cũng như tượng mồ. Thực ra bây giờ, mang một cái tượng mẫu ra bảo mấy bác thợ mộc,
chưa cần các nhà điêu khắc, bảo họ làm một cái, bảo đảm có ngay, trơn tru nhẵn
nhụi, giống y chang, thậm chí... giống hơn. Nhưng nó lại... không ra tượng dân
gian. Cái tượng dân gian ấy, nó mang dấu ấn của từng cá nhân, nó có cảm xúc, cả
sự vụng về tay ngang nhưng lại đầy kinh nghiệm từ máu, nó phập phồng hơi thở đời
sống chứ không lạnh lùng kiểu ma nơ canh.
Thì
cái cây nêu cũng thế. Tôi đoan chắc, chỉ mang cái ảnh đưa cho bác thợ mộc, chỉ
một hai ngày là bác có thể làm một cây nêu ngon lành cành đào, giống hơn cả...
giống. Thế mà vừa rồi, chúng tôi ở khu du lịch Một thoáng Việt Nam đã phải
"thửa" 2 ông nghệ nhân Tây Nguyên là Yoan và Yai từ Plei Choet, Gia
Lai xuống Củ Chi, và 2 người mất 8 ngày để hoàn thành cây nêu trước cái nhà
rông cũng của nghệ nhân xịn từ Kon Tum xuống làm trước đó.
Khi
tôi kể đang làm cây nêu trên facebook thì nhiều người vào tỏ vẻ ngạc nhiên, rằng
đang yên đang lành sao lại làm... nêu. Phải giải thích rằng đây là nêu của người
Tây Nguyên. Nhưng nguyên nhân nữa, là tại cách gọi. Nêu là cách gọi của người
Kinh, cũng như rượu cần rượu ghè là người Kinh gọi căn cứ theo cái đựng và cách
uống. Người Jrai gọi cây nêu là Brui. Brui chỉ làm ở 2 nơi, nơi chính là nhà
rông như chúng tôi đã làm ở nhà rông trong khu du lịch Một thoáng Việt Nam, và
là cây lớn, có tế trâu. Ngoài ra những nhà giàu trong làng có thể cũng dựng
Brui trước nhà mình, nhưng nó khác với Brui ở nhà rông. Nó chỉ có 3 cái cọc và
một cái cây ở giữa. Cây này có thể là Blan (Pơ lang, gạo, mộc miên).
Phía
trên Brui cao vút và mềm mại với Mnuk là cái trụ chính, giờ kiếm rất khó bởi nó
được chọn từ cây tre thẳng, mắt thưa và to, dài trên 7 mét, 4 cây trúc cũng cao
vút, trên ấy là những xương cá, chim... được kết rất khéo treo thành dây đung
đưa trước gió. Nó chính là sự sống. Ngay màu của Brui cũng mang ý nghĩa tượng
trưng rất cao, là đen của đất, trắng của trời, đỏ của người, tức sự sống. Giờ
bà con tự thêm vào màu vàng, hỏi sao lại có màu vàng, bảo người Việt Nam da
vàng, trong khi chính người Tây Nguyên lại da... không trắng không vàng.
4
cái trụ nêu gọi là Gongga cũng rất quan trọng, nó vừa là để giữ cho cái Mnuk, vừa
để cái Byă tròng vào. Byă chính là cái dây bện rất chắc, và rất đẹp, để con
trâu... thò cổ vào, và nó sẽ ngơ ngác ở đấy chờ... tế. Nó lại cũng là nơi người
ta đặt lễ vật lên để cúng. Thường là nếu tế trâu, thì nguyên cái đầu trâu, và nội
tạng trâu mỗi thứ một tí, máu trâu thì bôi lên các cột Gongga. Còn nếu gà thì
nguyên con chéo cánh nướng rất khéo rồi chễm chệ trên ấy. Người Tây Nguyên nướng
gà cực ngon, ấy là họ không cho lửa tiếp xúc trực tiếp mà chính xác là dùng sức
nóng của lửa bằng cách kẹp gà rồi cắm trên cọc cao, đốt lửa phía dưới, chếch xa
chứ không thẳng đứng. Gà chín và giữ nước nên rất thơm và ngọt.
Cây
nêu Tây Nguyên thường là không để lâu, nó chỉ phục vụ cho cái lễ nào đấy, như lễ
cúng nhà rông chẳng hạn, vì thế, xong việc là nó... tơi bời. Có chăng "sống
lâu" hơn chút là 4 cái trụ Gongga, nó sẽ tồn tại đến khi người ta làm cây
nêu mới.
Cũng
như tượng mồ, nhà mồ và một vài thứ tín ngưỡng khác, nêu được làm để cúng, xong
rồi bỏ, chứ không có ý thức giữ, và bà con cũng không làm "nghệ thuật"
như sau này có một số người phong "nghệ thuật tượng mồ", "nghệ
thuật nêu", thậm chí lên tầm... văn hóa, như "văn hóa nhà rông",
"văn hóa rượu cần"... nhưng những gì nó đã hiện diện, dù là khoảnh khắc,
dù là nhất thời, thì nó đều được làm bằng sự chưng cất cảm xúc cao nhất, bằng
thái độ thành kính nhất, trước Yang và các vị thần, nó là tinh hoa của những
con người đặc biệt mà giờ ta phong cho họ là nghệ nhân, có "nghệ nhân nhân
dân", "nghệ nhân ưu tú" và nghệ nhân... bình thường, tức là
chưa/ không được phong. Những thứ họ làm ra ấy, cũng đầy ý nghĩa nhân văn, ý
nghĩa nhân sinh và mang tính khái quát rất cao, nhưng lại cũng mang đậm dấu ấn
sáng tạo của từng cá nhân. Ơ thế thì họ là nghệ sĩ chứ còn gì nữa, những nghệ
sĩ không biết và không nghĩ mình là nghệ sĩ, nhưng họ phụng sự cái đẹp, cái cao
cả, cái có lý và con tim, tâm hồn mình, cộng đồng của mình.
Còn
cao hơn cả nghệ sĩ.
2 nhận xét:
+Ngay tình mà nói, cây nêu đồng bào dân tộc ít người đẹp kỳ vĩ, ý nghĩa bay bổng, cao vợi, triết lý: trừ tà, khẳng định lãnh địa, nối cõi trần với cõi thiêng, hơn hẳn cây nêu đồng bào dân tộc kinh về nhiều góc cạnh... Từ sống du cư qua định cư, người kinh di thực những cây con về nuôi trồng. Nhận thấy nhiều cái khá ngộ ở cây lúa, cây màu. Sản phẩm thu hoạch qua trồng tỉa, có loại nằm ở ngọn, có loại nằm ở rễ, có loại nằm ở thân. Câu chuyện chiến tranh giữa Người và Quỉ hư cấu từ ấy. Cây nêu là biểu trưng trừ tà đêm trừ tịch, ngày Tết, xuất hiện. Rồi cây nêu cũng tự thân mờ nhạt và tự thân vắng bóng trong cuộc sống. Chính xác, câu chuyện sự tích về dựng nêu không đủ sức níu giữ niềm tin của lớp trẻ giữa thời đại khoa học. Qua đây, chúng ta tiếc nhớ về sự chết trẻ của "tràng pháo" do cộng Việt phòng vệ an ninh chính trị quá xa, quá chặt, hơn là lý do ngại tai nạn sản xuất, sử dụng pháo nổ.
+Quên điều này: Quỉ, theo cơ nghĩa, là người cõi âm."Thủy diễu, hoa hoàn, nguyên cát địa/ Thần minh. Quỉ giám. Biệt linh thiên"(Nước nô giỡn, hoa kết vòng, đây là nơi đất lành. Thần rõ rồi. Người mất cũng thấy rồi. Hãy bay xa, để Ngài Tiền Hiền an nghỉ). Quỉ không có nghĩa mô tả suy diễn về ngoại dáng dị hợm, hành xử hung dữ.
+Vắng nêu, thiếu pháo: buồn. Chỉ còn vui với "câu đối đỏ". Kính tặng Anh VCH và bạn đọc mấy câu, gọi là thơ, mừng xuân năm rồi, tôi qua quít viết:
Trộm anh, một chút nắng Xuân.
Những cái khác, không có phần của tôi.
Anh yên mà vét lộc đời.
Anh yên mà phán những lời thánh nhân.
Trời cao, đâu có ở gần!!!
Hì, cái còm nào của cụ cũng chất, chứa một lượng tri thức rất đáng nể. Mấy hôm nay mệt quá ạ, giờ mới recom, mong cụ xá lỗi.
Đăng nhận xét