Văn Công Hùng: CÀ KÊ DÊ NGỖNG kỳ 2 - SỰ TÍCH NHÀ RÔNG VĂN HÓA

Chưa thấy ai giải thích rằng thì là tại sao những tộc người ở Trường Sơn Tây Nguyên lại làm cái nhà rông to và cao thế, trong khi cái đình người Việt lại bề thế chiều ngang chứ không chú trọng chiều cao. Không chỉ thế, những mái đao cong vút mềm mại còn làm cái cảm giác chiều cao, vốn dĩ đã không cao trong thực tế, trở nên gần gụi rất nhiều. Nhiều lúc tôi có so sánh, cái nhà rông nó như cái nhà thờ của Thiên chúa giáo còn cái đình nó như cái chùa của Phật giáo. Là nói về hình dáng chứ không dám đi sâu vào triết lý tôn giáo.

Và ngay ở các tộc người Trường Sơn Tây Nguyên thì hình dáng nói chung, chiều cao nói riêng của nhà rông cũng khác nhau.

Lần đầu tiên vào khu du lịch "Một thoáng Việt Nam", tới chỗ có cái nhà rông rất đẹp mà do chính người Bahnar được mời xuống để dựng, rất công phu, tôi có nhận xét, nó hơi lai nhà rông Sê Đăng. Sau hỏi ra thì đúng là tốp nghệ nhân Bahnar ở Kon Tum được mời xuống làm cái nhà rông này ở gần vùng người Sê Đăng. Sau này, khi tiếp xúc với 2 nghệ nhân là Yoan và Yai người Jrai ở Plei Choet, Pleiku, tôi có hỏi ý này thì cả 2 ông đều bảo tôi nhận xét đúng.

Các tộc người Trường Sơn Tây Nguyên kéo từ Quảng Bình vào tới Lâm Đồng, thực chất chỉ có một số tộc người phía Bắc Tây Nguyên là có nhà rông, có thể trước đó tất cả mọi tộc người Tây Nguyên đều có nhà rông, nhưng hiện tại từ người Jrai Đăk Lăk trở vào người ta không thấy nhà rông nữa, mà thay thế bằng nhà dài, dù nhà dài và nhà rông công năng rất khác nhau, một bên là nhà ở gia đình, một bên nhà chung của làng. Có tộc người ở phía thấp của dãy Trường Sơn như Kơ Tu vùng Quảng Nam thì nhà rông thường nhỏ và thấp. Tên gọi cũng khác, họ gọi là nhà Gươl. Nhà rông của người Jẻ Triêng Kon Tum cũng nhỏ và thấp gần như Kơ Tu, trong khi sát đấy, nhà rông người Sê Đăng rất cao và hùng dũng. Người Sê Đăng cũng thường ở rất cao, đường lên rất hiểm trở. Tôi từng có một chiều mưa sâm sẩm tối, trèo lên được cái làng Sê Đăng mà mướt mồ hôi và mỏi nhừ gối. Tất nhiên người làng thì họ đi thoăn thoắt, lại còn đeo gùi nữa. Một tiền bối đi cùng giải thích, người Sê Đăng có thiên hướng làm làng như pháo đài, họ chọn thế đất cao ở một lưng núi, đường lên rất hiểm trở, và có ai lên làng là biết ngay. Đã cao thế, mà cái nhà rông lại rất cao nữa, cao nhất trong hệ thống nhà rông Tây Nguyên. Người ta thường ví cái nhà rông Tây Nguyên như lưỡi búa ngược găm vào trời xanh là chính từ cái nhà rông Sê Đăng này, chứ nhà rông Jẻ Triêng, Bahnar hay nhà Gươl Kơ Tu nó như con gà mẹ giữa đàn gà con là các nhà sàn lúp xúp xung quanh chứ không vút cao ngạo nghễ phi thường như thế.

Tất nhiên vút cao nhưng vẫn hài hòa, mềm mại, cái tài của nhà rông là như thế. Và cũng nhờ thế mà nó tồn tại được giữa những cơn gió Tây Nguyên cực kỳ hung hãn. Cái nhà rông đẹp nhất ở Tây Nguyên cho đến giờ mà những người từng sống từ thời ấy đều công nhận là nhà rông làng Kà Đừ của người Sê Đăng Sa Thầy. Bây giờ hình như làng Kà Đừ thuộc thị trấn Sa Thầy. Năm 1981 khi tôi lên Gia Lai Kon Tum nhận công tác thì nghe tin cái nhà rông làng này vừa bị sét đánh cháy. Hồi ấy giao thông khó khăn, từ Pleiku lên Sa Thầy nhanh thì trọn một ngày, không thì hai ngày, mà cái tin nhà rông làng Kà Đừ cháy về tận Pleiku thì chứng tỏ nó phải như thế nào, bởi như đã nói, nhà rông là của làng, do làng sở hữu. Hồi ấy nhà rông rất nhiều, các làng đều có nhà rông, vậy nên cái nhà rông của một làng cháy mà tới tận Pleiku biết thì nó phải hoành tráng tới cỡ nào. Phải mấy năm sau tôi mới có dịp lên Sa Thầy, và vẫn thấy cái nhà rông cháy ở đấy. Nó gần như bị sét bổ làm đôi. Có người ví, thì nó như sét đánh sét thôi. Hai lưỡi sét chém nhau, một lưỡi sét của trời, một lưỡi sét của người.

Về số lượng nhà rông thì tỉnh Kon Tum nhiều nhất. Và ở đây cũng có một ông bí thư "cứu" nhà rông một cách thiết thực nhất.

Ông là Sô Lây Tăng, bác sĩ, người dân tộc Jẻ. Từ bác sĩ, ông làm giám đốc sở rồi chủ tịch rồi bí thư tỉnh Kon Tum. Ông là người từng... dọa Quốc hội là nếu không đồng ý cho quê ông (Hồi ấy đang là tỉnh chung Gia Lai Kon Tum, chưa tách ra như giờ để nghe đâu lại đang có đề án để... nhập lại) làm thủy điện Ia Ly thì ông sẽ... đóng khố đi họp quốc hội. Hồi ấy chuyện ấy nó động trời và ông nói là làm thật, chứ không như giờ, để hô hào bảo tồn bản sắc, có những người chả liên quan gì cũng chơi bộ quần áo dân tộc bản địa Tây Nguyên vào ngúng nguẩy đi lại trên... ti vi hoặc những chỗ hội họp đông người. Và có thể là... sợ ông làm thật nên cái thủy điện Ia Ly được khởi công và giờ nó đang cung cấp 720 mê ga oát điện cho quốc gia.

Nhà rông văn hóa, nhà cháu đang làm đúng chức năng cán bộ văn hóa trong nhà rông văn hóa

Thì trước đấy, nhà rông nó là đương nhiên ở các buôn làng của các dân tộc có nhà rông. Tất nhiên, có những nhà rông đã cũ, đã cháy như nhà rông Kà Đừ chẳng hạn, không phải ngày một ngày hai làm lại được. Nhà rông là của làng, do dân làng làm và sử dụng. Nó mang yếu tố tâm linh, và cả vật chất. Nhà rông càng to càng đẹp thì làng ấy càng giàu càng hùng mạnh. Còn yếu tố tâm linh thì tất nhiên rồi. Nhà rông, nó rất văn hóa, rất nhân văn, rất truyền thống, rất bản sắc, rất dân tộc, rất... mọi nhẽ, để là một biểu tượng Tây Nguyên, để khi nhắc tới Tây Nguyên người ta phải bàn tới nó... Thế mà một ngày đẹp trời nào đó, chắc lịch sử có ghi và còn ghi, ngành văn hóa đẻ ra một thiết chế từ nhà rông, là nhà rông văn hóa (cứ như là trước đấy nhà rông không... văn hóa). Nhà rông văn hóa sẽ do nhà nước đầu tư xây dựng, đa phần làm bằng bê tông sắt thép, lợp tôn, sơn màu lòe loẹt, và quan trọng là, nó nằm ở xã, hoặc trung tâm hoặc sát trung tâm, nó không thuộc làng nào cả. Cách đây mấy chục năm mà giá thành một cái nhà rông đã 200 triệu, gồm 100 triệu vỏ nhà và 100 triệu ruột. Ruột gồm máy nổ, máy chiếu video, nhạc cụ dân tộc sách báo vân vân. Hồi ấy các xã làm xong nhà rông văn hóa là xoa tay hể hả, coi như là đã mang văn hóa về xã, khánh thành rộn ràng lắm, vác trâu về nhà rông... đâm, phong lên thành lễ hội.

Một "Nhà rông văn hóa" được một tờ báo ca ngợi kèm với núi rừng hùng vĩ...

Một đoạn phim của VTV nhà cháu với ông nhà văn Sương Nguyệt Minh bàn về nhà rông ạ.

Cả chục, thậm chí vài chục năm tưng bừng như thế, một ngày nhà rông văn hóa chết. Đơn giản một ví dụ rất nhỏ, là có máy nổ, có đầu chiếu video nhưng xăng ở đâu để chạy máy nổ, tiền đâu đi thuê băng về chiếu, tiền đâu mua bóng điện về thay nếu nó cháy, ai trực nhà rông (thời ấy chức danh văn hóa xã chưa có như bây giờ). Chưa kể, như đã nói, đời sống cư dân Tây Nguyên là trong phạm vi làng, cái gì ngoài làng là không phải của mình. Nhà rông đâu chỉ phải là chỗ xem phim, lên nghe... nghị quyết. Còn cúng Yang, còn họp làng, còn nhiều việc nữa, kể cả lên đấy nghe Hơ ri, khan, ngủ...

Vô lý nhất nữa là, cái nhà rông của người ta hàng vạn năm như thế, giờ nhà nước nhúng tay vào, đẻ ra một công đoạn là... thiết kế. Thiết kế nhà rông văn hóa. Không có bản thiết kế thì không được duyệt để đưa vào kế hoạch để cấp kinh phí. Mà ông thiết kế vào thì việc đầu tiên là ngoéo ngay 10% gọi là thiết kế phí.

Trong một hội thảo ở thành phố Kon Tum về nhà rông, tôi lên dự với tư cách phóng viên báo Văn Hóa, ông bí thư Sô Lây Tăng đến dự, phát biểu một câu sau tôi rút làm tít báo "Không chi thiết kế phí cho nhà rông, cương quyết không chi"...

(Còn tiếp)...

-------

Bài trên Tạp chí Du lịch HCM. Link gốc ạ.