PHỐ HIẾN LẦN ĐẦU

          Té ra là cụ Chử Đồng Tử có đến… 2 vợ. Là người cũng chịu khó sục sạo, ham hố lang thang, mà mãi đến khi ngồi trên xe qua thị trấn Khoái Châu thì nhà thơ Đỗ Hàn mới làm tôi sửng sốt khi kể một cách hào hứng về việc trên. Và thì ra là bà Tiên Dung vĩ đại, đến mấy lần vĩ đại. Chả vĩ đại ư mà mình đường đường công chúa của Vua Hùng 18, lá ngọc cành vàng, chỉ vì trót thấy cái anh chàng nghèo khổ trên răng dưới… không khố tênh hênh ngay trong “buồng tắm di động” của mình mà rước về làm chồng, mặc cho vua cha ghét bỏ cấm cản, quần thần can gián. Chưa hết, sau đấy trong một lần đi chơi, thấy chàng Chử Đồng Tử thánh nhân kia mắt la mày lét một thôn nữ khác mà Tiên Dung bèn… cưới luôn về cho chồng thỏa chí. Tài, tài đến thế là cùng. Hàng nghìn năm sau một nhà thơ tài danh hậu thế thốt lên: “đàn bà dễ có mấy tay” có khi là… bắt nguồn từ cái tích này???

 

          Gọi là cụ Chử Đồng Tử với bà Tiên Dung là theo… tuổi tác chứ trong tôi, và chắc là nhiều người Việt nữa, luôn coi hai vị này là còn rất trẻ. Họ Chử sau khi được Tiên Dung “bắt” chồng đã một bước lên thánh, trở thành một trong tứ bất tử của dân Việt. Oai danh của chàng lừng lẫy đến độ, chính dân Hưng Yên lúc trà dư tửu hậu nói cái đài liệt sĩ của tỉnh ở ngay quảng trường thành phố có dáng dấp của cụ, một dáng vút cao oai vệ và đầy kiêu hãnh. Và tôi khi đến đầu thành phố đã phải gọi điện thoại hỏi đường, Nguyễn Thị Hương, chủ tịch hội Văn học Nghệ thuật Hưng Yên hướng dẫn tôi: cứ đến cái… hoành tráng ấy thì rẽ trái…

 Trong số mươi tỉnh trên đất nước ta tôi chưa đến được, có Hưng Yên. Tôi có một nỗi ước ao, là trong cuộc đời mình, thôi thì chả dám mơ ước cao sang là ra nước ngoài ngoại quốc gì, cứ đi được hết các tỉnh trong nước ta, mỗi nơi thăm thú một vài điểm, ngồi với một vài bạn, ăn một món gì đó đặc sản, hưởng tí gió tí nắng, nhấm nháp chút nước giếng cổ của làng, ngắm cái triền đê hoặc cái eo lưng, nghe một vài câu chuyện, sải vài bước chân ở cái nơi mình chưa từng đến… Và tôi đang cố tận dụng để thực hiện cái ước ao ấy. Đã từng xe ôm xuống Tiền Giang, xe đò ngược Mường Lò, nhờ xe vào Thanh Hóa, ghe bầu xuống Năm Căn… lần này thì tôi Hưng Yên, chưa đầy trăm cây số từ Hà Nội nên gần trưa chúng tôi mới xuất phát.

          Chả còn đâu dấu ấn của biển ở nơi này dù đã từng “Thứ nhất kinh kỳ thứ nhì phố Hiến”. Nếu Hà Nội có 36 làng nghề thì Phố Hiến đã từng có tới 28. Và cũng Phố Hiến là một trong sáu nơi có văn miếu. Văn miếu Hưng Yên là văn miếu khá lâu đời, hình như chỉ sau Hà Nội, được hưng công xây dựng từ năm 1839. Thực ra tôi mới chỉ được đến Văn miếu Hà Nội, Văn miếu Trấn Biên ở Biên Hòa và giờ là Văn miếu Xích Đằng Hưng Yên. Các nhân viên trực ở Văn miếu xứng đáng với công việc của mình, khi tôi bước vào thì bốn cô gái trẻ đều đang ngồi đọc sách, đọc rất chăm chú.

          Văn miếu Hưng Yên còn được gọi là Văn miếu Xích Đằng vì nó được xây trên đất làng Xích Đằng, chính là văn miếu trấn Sơn Nam. Không biết có phải nó liên quan đến tứ trấn không? Trong Văn miếu Xích Đằng thờ hai cụ Khổng Tử và Chu Văn An, hai ông thầy nổi tiếng một của Trung Quốc một của Việt Nam. Khi di cư vào Nam, đến Biên Hòa, các cụ ta xưa cũng dựng lên ở đấy một văn miếu, gọi là văn miếu Trấn Biên, đủ thấy các cụ tôn trọng và đề cao sự học, cũng như yêu quý các thầy dạy như thế nào?...

            Hồi nhỏ đọc sách, hình dung Hưng Yên xanh mướt táo nhãn dâu, những cô gái áo nâu non cổ trái tim da trắng nõn mặt trái xoan má lúm đồng tiền với tiếng cười lảnh lót bến sông. Những ngần trắng đôi chân quần lụa đen xắn tròn lên gối. Những triền đê mượt cỏ, những cây gạo cô lẻ trong sương, những bến đò thổn thức tiếng chèo phiên chợ, những cặp môi thơm mùi táo chín… Các chị du kích Hoàng Ngân trong cuốn sách “Nhãn đầu mùa” tôi đọc hồi bé tí mà giờ phải tra gúc gồ mới ra tên tác giả là Đào Xuân Tùng cứ khiến cho cái tuổi thơ của tôi bồn chồn đến lạ. Các chị vừa dũng cảm vừa xinh đẹp khiến mỗi hành động  của các chị làm trái tim trẻ thơ của tôi se sắt. Nó như sự tương phản giữa cái đẹp mong manh với cái ác giữa đàn đàn lũ lũ kẻ thù. Nó đối lập giữa một bên là cái chết cận kề với tình yêu phơi phới căng tròn như chính những quả nhãn đầu mùa mà lần này tôi về không đúng vụ nên được bạn bè mời nhãn lồng khô, và, nó cũng rất ngon.

          Có một liên tưởng ngộ ngộ bật ra khi tôi ngồi hình dung lại chuyến về Hưng Yên vừa rồi. Du kích Hoàng Ngân xưa chiến đấu giữ đất và vừa rồi nông dân Văn Giang cũng… giữ đất. Tiếc là chuyến này không về được Văn Giang, nơi nhạc phụ của tôi đã từng công tác ở đấy rồi nuôi  mẹ của các con tôi bây giờ khôn lớn. Ngày ấy tôi nghe kể mấy người con gái của nhạc phụ tôi thường chở su hào bằng xe đạp sang Hà Nội bán. Của nhà giồng được mà. Ông cụ người miền Nam tập kết, siêng năng, tham công tiếc việc, lại sống đúng ở vùng bờ xôi ruộng mật, dẫu dân đông đất ít, nên dù việc chính là cán bộ thì ngoài giờ ông vẫn quần đùi áo cộc làm vườn, ăn không hết thì bán cải thiện, mà không bán tại chỗ, chở sang tận Long Biên bán cho được giá.  Tôi được nghe kể nhiều về tài làm nông của dân Văn Giang. Họ yêu mảnh đất của họ, từng vụn đất họ nâng niu thành sản phẩm, bắt từng cục đất phải biến thành tiền. Tất nhiên trong những đồng tiền ấy quặn thắt những nỗi đời, những số phận, đẫm mồ hôi và thậm chí cả máu. Nếu chỉ mồ hôi không thôi thì nó cũng kết thành từng cục như cục đất, và chính nó là một thứ phân, một thứ chất bón để những gì được chọn vươn lên trên mảnh đất ấy, tốt tươi mang lộc cho những người nông dân cần cù tài hoa ở đây. Cái tài làm vườn làm ruộng của họ nghe các đồng nghiệp Hưng Yên kể mà phát thèm. Đành rằng mở ra đô thị cũng quý, nhưng không phải đất nào cũng là đất. Những tấc đất ở Văn Giang nó không chỉ là nguồn sống, mà nó là toàn bộ cuộc đời của nhiều thế hệ những người nông dân ở đây, họ sống và say sưa sáng tạo nên sản phẩm nông nghiệp từ bàn tay, khối óc và con tim nhiệt huyết của đời này truyền sang đời khác.

          Tôi leo lên bờ đê, giờ một bên là làng là phố, và một bên là nhãn, xanh mướt nhãn, bồi hồi nhãn, xum xuê nhãn. Hồi ở Thanh Hóa tôi cũng sống ở vùng có nhiều nhãn và vải, những cây nhãn cổ thụ rất to. Giờ về Hưng Yên thấy nhãn trồng như… rau. Chúng thấp và nhỏ và ken đặc trong vườn, có cảm giác nó không phải như là cây lưu niên nữa, mà như rau màu thời vụ. Là để thấy nhãn bây giờ thực tế hơn, gần gũi hơn chứ không đơn lẻ từng cây um tùm cổ thụ với những thêu dệt truyền thuyết thành tinh trong ký ức trẻ thơ. Ngay cây nhãn tổ trong chùa Hiến thì vì nó đã chết thân chính nên người ta phải cứu lấy cái nhánh mầm còn sống nên trông nó cũng rất bình dị thân thiện so với tuổi cụ của nó. Có lẽ bình dị thân thuộc là cảm giác của tôi khi cứ lững thững một mình giữa phố Hiến xưa dù cái quảng trường thành phố nó khá to và hiện đại.

          Đến phố Hiến thì phải đến thăm đền Mẫu, là người Hưng Yên nói thế. Phía trước đền có một cái hồ rất lớn gọi là hồ Bán Nguyệt, tương truyền rằng nó nguyên là một khúc sông Hồng bị đổi dòng hoặc là ngày xưa nơi ấy từng là biển, những điều kiện để phố Hiến trở thành “thứ nhì” phố thị trong đánh giá người xưa. Nhất cận thị nhị cận giang, phố Hiến từng có cả hai điều tuyệt vời ấy. Đồn rằng xưa kia bất cứ ai chết đuối ở đâu cũng đều trôi về đây, và ngày nay ai chết đuối trong hồ này cũng đều tụ về cái góc trước cửa đền Mẫu. Có lẽ vì thế mà đền Mầu thiêng, bởi theo giải thích thì tất cả mọi người khi cuối cuộc đời đều về bên mẹ. Tôi thấy có một cái cột cờ khá lớn và đẹp của một vị lãnh đạo nhà nước thành tâm cung tiến cho đền, và chứng kiến hàng trăm lượt người lũ lượt vào xin quẻ, vào dâng lễ, có cả những cặp vợ chồng rất trẻ rất đẹp, có những chuyến xe từ xa đến bụi đất che kín cả biển số…

          Đi trên phố Hiến xưa cứ như đang đi giữa một làng Việt điển hình. Phố cong và nhà thấp thoáng, cố tình ẩn mình đi chứ không cương quyết hãnh tiến phô ra như các thành phố khác. Những con đường vẫn dáng quê rất đậm với xoan, với táo, với những thứ cây thân thuộc, và sen và súng. Giữa thành phố tôi gặp một cái giếng đá to gần như ao, hoặc giả nó nửa ao nửa giếng. Có các bậc tam cấp đá đi xuống, có bèo tổ ong, chỉ thiếu vài cô thôn nữ “rửa lông mày” hoặc nghiêng nghiêng đôi nồi đất gánh nước trong tha thướt cái áo tứ thân thấp thoáng cái yếm đào ý nhị bó căng khuôn ngực trong mải miết sương giăng buổi sáng.

          Có một ngôi chùa xây dựng từ thời cuối Lý đầu Trần ở ngay trung tâm thành phố tên Nôm là chùa Hiến, tên chữ là Thiên Ứng tự. Đại đức trụ trì Thích Thanh Sơn đang loay hoay tìm cách tiếp cận các cơ quan chức năng để xin giấy phép cải tạo chùa, bởi nếu chờ lâu quá những người cúng dường công quả sẽ bỏ mất. Ông gọi cho Nguyễn Thị Hương nhờ giúp. Qua chi tiết ấy thấy thầy cũng khá thạo việc đời và Hương thì cũng có tâm với chùa, được nhà chùa tin tưởng…

          Mới chỉ đi trên thành phố Hưng Yên đã gặp bao dấu vết xưa. Như ngôi chùa này, ngày xưa trước mặt nó là thương cảng, tấp nập tàu bè buôn bán của các nước như Nhật Bản, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan, Ấn Độ, Miến Điện, Trung Quốc… nó gắn với lịch sử phố Hiến, kéo dài suốt mấy thế kỷ. Có tượng thiên thủ (nghìn tay) tức phật mẫu chuẩn đề, nghe nói liên quan đến sự che chở, độ trì cho những người đi biển. Trước sân chùa có cây nhãn tổ, tức nhãn tiến vua, dẫu cây gốc đã chết nhưng may còn mầm và đã được cứu chữa bảo vệ, tương truyền cụ Lê Quý Đôn đã “thời” nhãn này và ban lời khen ngợi. Đến cuối thế kỷ 16 thì phố Hiến bắt đầu mai một. Biển lùi đi và sông thì chuyển dòng do một “thương hải tang điền” nào đó nên thương cảng mất dần vì tàu bè không thể vào được nữa. Bây giờ phố Hiến vẫn có đê nhưng từ đê phải mất ba bốn cây số nữa mới đến sông. Lạ là các cây cột, các bức đại tự, pho tượng trong chùa từ hàng mấy trăm năm trước vẫn còn dẫu thời chiến tranh chùa được sử dụng làm doanh trại bộ đội, cửa hàng mua bán… may mắn là cho đến giờ nó vẫn còn lại hình hài để nhà chùa xin sửa chữa và nâng cấp…

          Một ngày, cưỡi… xe thăm phố Hiến, bạn bè Hưng Yên hẹn: hôm nào về ở lâu, về Văn Giang mới khoái, mới hiểu hết Hưng Yên…

                                                                                      V.C.H