Văn Công Hùng: TÂY NGUYÊN DÙNG DẰNG

Làng, nó là ký ức, là tâm hồn, là nỗi nhớ, là máu thịt của từng cá thể, từng cộng đồng cụ thể. Nó gắn với rất nhiều yếu tố liên quan, cả cụ thể và rất mơ hồ, nó là tâm linh lại là lý trí, là nơi cá nhân gắn với cộng đồng nhất định. Nó hết sức cá thể, bảo thủ và cũng sẵn sàng bung mở. Nhưng bung mở tới mức mà tất cả giống nhau từ kiểu nhà kiểu đường kiểu vườn kiểu ngõ kiểu hội trường vân vân thì nó là... phố. Mà người phố ở Việt Nam rất lạ, làm gì thì làm, có điều kiện thì họ lại về làng. Vậy giờ làng như phố thì người phố biết về đâu? Và mất đi những sợi dây dẫu vô hình nhưng rất bền chặt và nhân văn ấy, người phố, người đi xa còn lại gì? Vấn đề này không chỉ làng Tây Nguyên mà còn là của tất cả làng người Việt.

-----------------

Kon Rơ Bàng, ngôi làng Bahnar ở thành phố Kon Tum một thời là nơi khách rất thích tới thăm. Nó là một ngôi làng Bahnar tiêu biểu tồn tại giữa phố thị. Thành phố Kon Tum có một địa thế tuyệt đẹp khi có con sông Đăk Bla viền quanh (giờ mở rộng thành phố về phía Nam, nó thành con sông chảy giữa thành phố rồi nên càng đắc địa hơn nữa). Làng Kon Rơ Bàng này nằm ngay rìa sông, có cái nhà rông rất đẹp, thành biểu trưng của Kon Tum một thời. Làng này có rất nhiều ông rể người... Pháp, Pháp xịn, ghé chơi rồi thích cảnh thích người, thế là làm rể. Ở làng thì như người làng, cũng địu con đi lang thang trong làng, cũng ngồi bên bếp đen nhẻm, cũng ăn món ăn Bahnar... khi đưa vợ về quê, Paris chẳng hạn, xem ảnh thì thấy như là các ông rể và cả các cô gái Bahnar làng này lột xác: bàn ăn trắng muốt, vườn cỏ xanh, ăn bằng dao nĩa...

Nhưng tôi vừa lên lại, nó khác lắm rồi.

Giáo sư Đào Tuấn Ảnh đi cùng tôi kêu lên: Hình như mật độ dân số đông hơn cả phố cổ Hà Nội, nhà chật chội hơn chỗ chật nhất của phố cổ nữa.

Kon Tum có mấy điều để nó luôn là... Kon Tum. Một là bản thân sắc thái cư dân bản địa rất rõ. Hai là nó được người Pháp quy hoạch khá bài bản. Khi Gia Lai Kon Tum đang cùng một tỉnh, thì Pleiku có vẻ được phát triển hơn, đến khi tách ra, mới biết té ra Kon Tum nó vững bền hơn. Đô thị Pleiku do người Mỹ quy hoạch để thành một đô thị phục vụ chiến tranh. Nó tạm bợ và nhếch nhác. Kon Tum êm đềm và có chiều sâu hơn, mang dáng dấp đô thị cổ, kiểu kiến trúc Pháp với nhà vườn. Thời bao cấp khó khăn nhất, người Kon Tum vẫn trồng hoa hồng trong vườn và chơi dương cầm. Thêm nữa, Kon Tum xuất hiện Thiên chúa giáo khá sớm, có nhà thờ gỗ nổi tiếng, tòa giám mục vân vân... nó khiến cho đời sống tinh thần của dân có vẻ yên ổn thanh bình hơn.

Giờ, cái làng vẫn luôn được coi là Kon Tum nhất ấy, nó thành một góc phố hết sức chật chội đông đúc và lộn xộn. Nó chứng tỏ, trong nỗ lực rất lớn để bảo vệ giữ gìn, vẫn có những “vượt thoát” bất tuân ý chí, do hoàn cảnh khách quan...

Khoảng một năm trở lại đây, ở một góc cái quảng trường Đại đoàn kết của thành phố Pleiku, vào thứ bảy hàng tuần, có một hoạt động diễn ra, là “Cồng chiêng cuối tuần”.

Cồng chiêng Tây Nguyên ấy, vốn dĩ sinh ra từ làng Tây Nguyên, gắn với làng và chỉ với làng. Mà làng Tây Nguyên thì luôn gắn với rừng, trong một mối quan hệ khắng khít, tương hỗ và vì nhau, biết ơn nhau.

Nhưng giờ làng Tây Nguyên khác lắm rồi. Khác mọi nhẽ, tất nhiên có nhẽ theo quy luật và có nhẽ bị cưỡng bức. Vậy nên cái không gian dành cho văn hóa bản địa Tây Nguyên ấy, không gian cho chiêng ấy, nó bị thu hẹp hoặc... biến mất. Một thời bà con bán chiêng như bán đồ đồng nát. Gần đây ý thức giữ gìn trao truyền có được khơi lại. Nhưng ví dụ chiêng ấy, chơi ở đâu và chơi lúc nào ở làng cũng là vấn đề.

Thế là một nhóm cán bộ văn hóa Gia Lai, yêu và hiểu văn hóa Tây Nguyên nghĩ cách. Họ đẻ ra cái “Cồng chiêng cuối tuần” để cùng làm thỏa mãn mấy điều: Một là có nơi để chơi, để sinh hoạt văn hóa cho người phố cuối tuần. Hai là để giới thiệu cồng chiêng đúng nghĩa cho du khách. Ba là, điều này quan trọng: để bà con có ý thức về cái món “đặc sản” của mình. Để có thể được mời lên phố chơi họ phải ôn luyện, phải truyền nhau, phải gìn giữ...

Không dễ để làm, bởi như đã nói, chiêng chỉ gắn với làng, cái không gian làng là nơi để chiêng cất tiếng và lan tỏa. Lâu nay người ta mang chiêng lên phố theo kiểu cưỡng bức, những là sân khấu, những là ánh sáng, những là diễn viên khán giả, những là thi thố... thì giờ may thay, ở cái góc quảng trường ấy, có một nơi nhiều cây, như rừng. Thế là mời bà con lên đấy, không thi thố, không biểu diễn, không tăng âm, không sân khấu... bà con cứ chơi như đúng ở làng, và cũng không có khán giả, mà mọi người xung quanh đều tham gia vào. Nó chưa được, không phải như ở làng, nhưng cũng là một cách khả dĩ trong hoàn cảnh thực tại, để chiêng tồn tại và kế tục. Quan sát các hoạt động chiêng ở đây, rất mừng là các cháu học sinh người Bahnar, Jrai rất đông. Có cháu mới sáu bảy tuổi nhưng đã xoang (múa), hát dân ca và chiêng khá thành thục...

Ở huyện Chư Păh, Gia Lai có một cô gái tên là Uyên Nie. Cô này người Ê Đê Đăk Lăk nhưng lấy chồng người Jrai ở đây, và giờ là cán bộ phụ nữ xã. Đã tốt nghiệp đại học văn hóa nghệ thuật quân đội, chồng là bác sĩ, cô mang kiến thức được học và góp nhặt ngoài xã hội để xây dựng làng mình thành làng du lịch văn hóa.

Khó, rất khó, bởi quy luật phát triển và triệt tiêu, quy luật “chân ga chân thắng”. Nhưng giờ, cần một làng Tây Nguyên còn Tây Nguyên nhất, người ta thường tìm tới xã Ia Mnông này.

Cô này đã vận động bà con khôi phục lại giọt nước của làng. Nguyên thủy những giọt nước của người Tây Nguyên rất đẹp. Nó không chỉ là nơi cuung cấp nước, nơi cả làng chiều chiều kéo ra đấy tắm rửa giặt giũ, mà nó còn là ký ức làng, còn là không gian văn hóa, là nơi thể hiện bản sắc làng nhất. Nhưng giờ, nước giếng có, nước máy có... cái giọt nước nếu còn là nơi trâu bò tắm. Khôi phục lại nó là khôi phục lại ký ức làng, tâm hồn làng, văn hóa làng. Mà làng, hết ký ức, hết tâm hồn, hết nỗi nhớ hết kỷ niệm... thì làng còn lại gì? Nó cũng chả khác gì cây đa bến nước con đò của người Kinh vậy.

Một nơi nữa cũng được cải tạo là khu... nhà mồ.

Nhà mồ của người Tây Nguyên nó là bãi tha ma như của người Kinh nhưng lại cũng khác bãi tha ma, nghĩa địa người Kinh là vì nó còn... người sống. Theo quan niệm của người Tây Nguyên, chết chưa phải là hết, mà chết mới là chuyển sang một trạng thái tạm thời khác. Vì thế dù mang ra khu nhà mồ nhưng hàng ngày người nhà vẫn mang cơm nước ra “tiếp tế” cho người chết, cho ăn, uống bằng cái lỗ thông hơi ở quan tài. Cho tới khi đủ điều kiện, cả thời gian và kinh tế, thì họ làm lễ bỏ mả, người Jrai gọi là P’thi. Và ở cái lễ P’thi ấy một lễ hội văn hóa sẽ được diễn ra, hết sức hoành tráng. Sau lễ ấy thì coi như mới cắt đứt mọi quan hệ giữa người sống và người chết. Nhưng mà lại chưa, bởi những gì người sống để lại cho người chết ở cái lễ P’thi ấy nó tuyệt vời vô cùng: Hệ thống tượng mồ.

Mỗi pho tượng là một thế giới, một sắc thái, một biểu cảm... nó chính là tâm trạng, cảm xúc của những người tạc tượng. Nó tạo nên một vườn tượng hết sức sinh động và rừng rực sức sống.

Khách du lịch tới Tây Nguyên, nếu biết làng ấy có khu nhà mồ còn tượng mồ thế nào cũng tìm cách ra xem. Như ngắm các tác phẩm nghệ thuật, dù nó sau lễ là bị bỏ hoang, giữa nắng giữa mưa, giữa côn trùng giữa hoang lạnh. Thế là cô này nghĩ ra sao ta không biến nơi này thành chỗ tham quan.

Nó đơn giản là, khu nhà mồ cũ vẫn giữ nguyên, nhưng làm cho nó sạch sẽ vệ sinh hơn, cách một đoạn có một khu đất trống, ở đây là khu nhà mồ cách điệu. Ngồi đây ẩm thực và... ngắm nhà mồ thật bên kia. Đúng là rất thú vị.

Còn nhiều nơi như thế.

Có nhiều cách để Tây Nguyên vừa phát triển lại vừa giữ mình. Tất nhiên có cách đúng, có cách... gần đúng, có cách tương đương... phá.

Thì những ngôi làng Tây Nguyên chằn chặn, những ngôi nhà tôn, xi măng xen với nhà mái bằng nhà bê tông, đến nhà rông cũng bê tông với tôn đỏ rực, những khu nhà mồ toàn mộ xây dày xít... đang là thực trạng của không gian làng Tây Nguyên hôm nay. Thì cái làng Kon Rơ Bàng ở đầu bài lại chả thế?

Nhưng biết làm sao khi chúng ta đã không lường trước sự phát triển, khi mà dân số tăng mà đất không nở, khi mà ngay một số chính sách chúng ta đã áp dụng một cách đại trà và máy móc mà không dựa vào từng tình huống cụ thể. Ví dụ như chúng ta từng phát triển nhà rông văn hóa ồ ạt, và ngay áp dụng mô hình nông thôn mới theo mẫu chung cho từng làng cụ thể.

Tây Nguyên đang rất giằng xé giữa bảo tồn và phát triển, giữa “là mình” và hòa nhập, giữa yên tĩnh và náo động, giữa hiện tại và tương lai...

6 nhận xét:

Phan An nói...: Bài viết rất hay nhưng thiết nghĩ Thiên Chúa giáo là tên riêng sao tác gỉa không viết hoa .; lúc 14:05 7 tháng 7, 2023
Văn Công Hùng nói...: @Phan An, ahihi lỗi chính tả thôi. Cũng có 1 bạn vừa phát hiện lỗi khác, một thành bột.; lúc 14:18 7 tháng 7, 2023
Mai Văn Anh nói...: Bây giờ trên khắp dải đất hình chữ SỜ này có nhiều rất nhiều Làng đã không còn là Làng nữa-Cụ ạ
. -!khônbnên vui hay; lúc 18:35 7 tháng 7, 2023
Nặc danh nói...: Trăn trở, suy nghĩ của anh thật gần gũi, sâu sắc với dân, làng Tây Nguyên và nông thôn nước ta; lúc 20:04 7 tháng 7, 2023
Văn Công Hùng nói...: @Mai Văn Anh: Huhu nó là sự thực rất buồn ạ.; lúc 17:58 31 tháng 7, 2023
Văn Công Hùng nói...: @Nặc Danh: Cám ơn bạn ạ.; lúc 17:59 31 tháng 7, 2023

Đăng nhận xét

Văn Công Hùng

Trang chủ

Các thể loại:

Thứ Sáu, 7 tháng 7, 2023

TÂY NGUYÊN DÙNG DẰNG

6 nhận xét: